Inleiding

De identiteit kenbaar maken van procespartijen of verdachten voor, tijdens of na de onderzoeksfase of het proces is in België een zeer omstreden kwestie. In deze kwesties zullen verschillende rechten tegen elkaar afgewogen moeten worden: enerzijds de persvrijheid van de media, het recht op informatie van het publiek en de openbaarheid van de rechtspraak, anderzijds het recht op privacy en de bescherming van de betrokkenen. Ook van belang is het verwerkingsproces van de partijen, zowel de daders als de slachtoffers van het misdrijf. Deze mensen hebben niet alleen het recht om bepaalde traumatische gebeurtenissen zelf te vergeten, ze hebben ook het recht vergeten te worden door anderen. Op die manier kunnen ze gemakkelijker gere-integreerd worden in de maatschappij zonder door anderen gestigmatiseerd te worden. Publicatie van informatie waaruit de identiteit van procespartijen blijkt, wordt vaak als een bijkomende victimisatie voor het slachtoffer en als een bijkomende straf voor de dader ervan. Maar vandaag zien we dat er ontegensprekelijk een paradox is tussen media en rechtvaardig justitieel werk.

Midden

Goed, we kunnen niet ontkennen dat zowel de media als justitie een niet weg te denken rol vervullen binnen onze democratische samenleving. Daar waar justitie tot taak heeft de burgers te beschermen tegen aantastingen van hun individuele rechten en vrijheden en het oplossen van geschillen daaromtrent, heeft de media tot taak de burger te informeren, te ontspannen en een zekere controle uit te oefenen op de overheidsinstellingen. Niettegenstaande beiden los van elkaar een onmiskenbare rol vertolken, kennen ze in het kader van gerechtsverslaggeving een moeizame relatie in. Ten eerste heeft de media nood aan informatie dewelke met betrekking tot gerechtelijke aangelegenheden vaak moeilijk te bemachtigen is; de pers botst hier op de gesloten houding vanwege justitie. Ten tweede is het niet mogelijk onbeperkt over deze aangelegenheden te rapporteren en dient er steeds rekening gehouden te worden met een aantal fundamentele rechten en vrijheden: de persvrijheid, de vrijheid van meningsuiting en het recht op informatie zijn in voortdurende botsing met onder andere het recht op een eerlijk proces, het recht op privacy en het geheim van het vooronderzoek.

Het is vooral dat laatste wat opvallend verschijnt in de zaak van de onderneemster en politica Shame El Kaouakibi. De Vlaamse media, journalistiek en de sociale media staan dagelijks bol van beschuldigingen, berichtgevingen, meningen en oordelen over het doen en laten. De vraag die we kunnen stellen is of de vrijheid waarmee de media te keer gaan terwijl het onderzoek gaande is, deontologische nog gepast is.

We nemen dan ook in haar zaak en soortgelijke zaken de volgende stelling in: “Het gerechtelijk systeem wordt verzwakt als de media de mogelijkheid krijgen om verdachten te berechten, en het beginsel van een eerlijk proces op basis van bewijs dat in een rechtbank gerechtvaardigd is, wordt ondermijnd.”

Bovenstaande kennen we onder de noemer: ‘trial by media’, een uitdrukking die steeds vaker wordt gebruikt, vooral als gevolg van de opkomst van sociale media. In wezen verwijst het naar de commerciële en sociale mediaberichtgeving over een lopend onderzoek en/of strafzaak door een beklaagde voorafgaand aan het proces als schuldig te melden, ongeacht een pleidooi of vonnis in een rechtbank. Een fundamenteel gegeven is dat strafprocessen die in de media scheuren veroorzaken m.b.t. de principiële aspecten van het strafrechtsysteem, waaronder de substantiële ondermijning van het vermoeden van onschuld, recht op privacy in het onderzoek en het reële risico van uitholling van het recht op een eerlijk proces. Het is bijzonder dat er in het onderzoek naar Sihame El Kaouakibi weinig tot niemand dit gegeven voorhoudt. Niet alleen m.b.t. privacy, maar ook met betrekking tot recht om vergeten te worden. Of, de media werkt stigmatiserend en verwaarloost zo zijn plicht-ethische opdracht.

We zien zowel VTM als de VRT hun eigen kangoeroe – rechtbank uitvoeren waardoor ze de publieke opinie tegen een beschuldigde kunnen beïnvloeden, en dat terwijl de rechtbank kennisneemt van de zaak en zelfs voordat de betrokkene officieel wordt aangeklaagd. Zo kan een kangoeroe-rechtbank een eerlijk proces in de weg staan en tot een vooraf bepaalde conclusie komen.

Daarnaast helpt het ook niet dat haar collega-politici en partijgenoten het debat publiek voeren terwijl ze de moraalvinger in de hoogte houden. Of, sluipt de schrik erin zelf in de zaak betrokken te worden? Een gevolg is dat de gemiddelde burger, door ‘trial by media’, tezelfdertijd sofa rechter, jury en beul wordt, terwijl Facebook en Twitter de plek worden waar vooronderstellingen, ranzige taal en marginale meningen hoogtij vieren die hier niet voor publicatie vatbaar zijn. En dit alles vanuit het comfort van hun eigen huis zonder al te veel te beseffen dat de drogredeneringen nooit veraf zijn en het buikgevoel het gezond verstand de kop omwringt Of zien we hier een voorbeeld van wat Kierkegaard de vertwijfeling noemt, een ziekte van de geest, die ontstaat als we de eigenlijke waarde van het dialectisch leven niet in onszelf maar daarbuiten zoeken?

Wat duidelijk is, veel van de berichtgeving in de lokale nieuwsbronnen en sociale media m.b.t. lopende strafzaken is vaak sensationeel en leidt vaker tot schadelijke gevolgen voor de strafzaak enerzijds en anderzijds voor de beschuldigde, al dan niet schuldig.  Wie schuldig is mag zijn straf niet ontlopen maar eens de schuld ingelost is moet er kans zijn op herstel, een nieuw begin. ‘Trial by media’ sluit de mogelijkheidsvoorwaarde van het recht om vergeten te worden en een nieuw begin uit. En al zeker als een persoon bekend is, zoals in het geval van Shame El Kaouakibi. ‘Trial by media’ toont ook een verdere oppervlakkigheid, het weten is nooit volledig en al helemaal niet meerzijdig. Of, het weten wordt al gecommuniceerd voor de micro en macrogenese van de feiten duidelijk zijn.

We kunnen ons afvragen wat meespeelt dat deze info over haar persoon en de feiten de vrije loopt nemen. Waarom zovele collega-ondernemers en politici haar zo plots overboord gooien zowel binnen als buiten haar politieke partij? Welke doel heeft deze zaak voor andere partijen? En wie vraagt zich af hoe Sihame El Kaouakibi zo gevat en snel aan de subsidies kwam of wie ze goedkeurde en waarom? Hoe gedegen gebeurde deze goedkeuring? Op welke basis werd het beslist? Het zijn vragen die te denken geven, maar ik bewust voor discussie openlaat.

Conclusie 

Hoewel sensationele berichtgeving over spraakmakende en interessante misdaden altijd lezers zal trekken, is het belangrijk om te erkennen hoe dit het recht op een eerlijk proces kan ondermijnen en gevolgen kan hebben voor de werking van het rechtssysteem zelf. Een probleem is om dat recht in balans te brengen met de idee van vrijheid van meningsuiting en algemeen belang (inclusief ‘open gerechtigheid’), dit zijn allemaal belangrijke deugden van een democratische samenleving. Maar het toont ook de morbide fascinatie voor de tegenslagen van onze medeburgers en het gebrek aan loyaliteit, vooral als het gaat over de rijken en beroemdheden. De val van beroemdheden staat ook gekend als het tall – poppy – syndroom of het cultureel fenomeen waarbij de burger het bespotten van politici en mensen die van een hoge ladder vallen ter harte nemen. Trial by media toont daarmee het probleem van het deugd ethische bij de massa en haar vertegenwoordigers. Daarnaast verzuimt de media haar deontologische taak en toont ze hoe alles staat en valt in dienst van wat opbrengt. Schuldig of onschuldig, het maakt niet uit als het de onmiddellijkheid maar dient of, hoe Kierkegaard vooruitziend was.

Bronnen:

– https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/public/art/12n3/wouters.pdf
– https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-641047.pdf