In de nacht van 19 op 20 september is in Rome Rossana Rossanda overleden. Zij was 96. Rossanda was in 1969, samen met onder meer Luigi Pintor, een van de oprichters van il manifesto, dat twee jaar later een dagblad zou worden dat trots de kop quotidano comunista draagt, maar altijd zeer kritisch is gebleven ten opzichte van het geïnstitutionaliseerde communisme.
Na de Tweede Wereldoorlog werd Rossanda lid van de Italiaanse Communistische Partij (PCI). Zij werd verantwoordelijk voor de cultuurpolitiek en lid van de Kamer van volksvertegenwoordigers. Aan die leidende rol binnen de PCI kwam een eind in 1968-1969, toen zij steeds duidelijker aansloot bij een strekking binnen de partij die sympathiseerde met de woelige arbeiders- en studentenrevolte, die deels juist tegen de PCI was gericht. Maar die solidariteit met de bewegingen was niet kritiekloos. Paolo Virno verwijst in zijn in memoriam naar haar houding tijdens de beruchte 7 april processen.
Na de ontvoering van en de moord op Aldo Moro door de Brigate Rosse in 1978, vond van 1979 tot 1988 een lange serie strafprocessen plaats tegen mogelijke leden en sympathisanten van de beweging Autonomia operaia. De processen markeren het begin van de ‘loden jaren’, waarin buiten honderden verdachten van Autonomia, volgens ernstige berekeningen zo’n 60.000 activisten werden vervolgd en 25.000 gedetineerd. Het Openbaar Ministerie stelde dat de organisatie eigenlijk alleen maar de legale façade was van een complexe ondergrondse terreurorganisatie, waarvan de Rode Brigades slechts een onderdeel waren. De PCI schaarde zich meteen mee tegen de autonomen, die zij het gebruik van geweld verweten en het feit dat zij de ‘linkse eenheid’ in gevaar zouden brengen.
Paolo Virno was, samen met onder meer Toni Negri, bij de eersten die vervolgd werden voor hun lidmaatschap van Autonomia operaia. Rossana Rossanda volgde voor de krant de zittingen van de 7 april processen. Virno herinnert zich hoe zij, terwijl hij en zijn medeverdachten geboeid opgesloten zaten in een kooi in de rechtszaal, door de tralies heen met hen bleef discussiëren over hun strategische en theoretische stellingnamen (de richting binnen het marxisme die later operaismo zou worden genoemd). Die discussie, zegt Virno, was in haar en onze ogen te ernstig om ze weg te laten drukken door humanitair geweeklaag.
Rossanda was sterk gekant tegen de methoden van de Rode Brigades en tegen diegenen waarvan zij meende dat zij die methoden legitimeerden, maar ook de toenmalige volgzaamheid van de Italiaanse partij ten opzichte van de Sovjet-Unie stuitte haar tegen de borst. Het breekpunt kwam al in 1969, toen Rossanda en il manifesto harde kritiek uitten op de bezetting van Tsjechoslowakije door de landen van het Warschaupact. Zij werd uit de partij gezet.
Rossana Rossanda ging aan het werk als journaliste en directrice van de krant. Zij schreef met een grote luciditeit over ontwikkelingen en discussies binnen de arbeidersbeweging en ‘links’, over feminisme of over (internationale) politiek. Zo liggen hier voor mij drie commentaren die zij in il manifesto schreef naar aanleiding van het historische bezoek van VS-president Richard Nixon aan China in februari 1972. Haar analyse houdt in dat, als er werkelijk opnieuw politieke betrekkingen zouden ontstaan tussen de Verenigde Staten en China, die gebaseerd zullen zijn op eenzijdige concessies vanwege de VS. De Verenigde Staten zijn immers de enige van de twee partijen die er wat voor opgeven, namelijk de twintig jaar lange politieke isolering van China en de droom van een eeuwige en onbetwiste militaire en politieke dominantie in Azië. De beloofde troepenterugtrekking uit Formosa (nu Taiwan) en uit Indochina (het einde van de oorlog in Vietnam) betekent volgens Rossanda een ware verschuiving van de machtsevenwichten in de wereld en het einde van de VS-suprematie in Azië. De entree van China op het politieke wereldtoneel biedt daarentegen volgens haar nieuwe troeven voor onderdrukte volkeren nu China weigert een nieuwe supermacht te zijn en het streeft naar verbroedering met de onderdrukte volkeren, ‘samen met de kleintjes dus tegen de twee groten’, de VS en de USSR. (Zij kon niet alles voorzien, natuurlijk.)
Maar goed, Rossana Rossanda was een monument, een sleutelfiguur in de Italiaanse journalistiek en in de discussies over de ontwikkelingen en de bewegingen binnen links, een erudiete schrijfster en een gedreven krantenmaakster. In de aanloop naar de eerste Differerence Day – World Press Freedom Day die de Vrije Universiteit Brussel organiseerde in 2015 stelde ik voor dat de eerste ‘Honorary Title for Freedom of Expression’ zou uitgereikt worden aan Rossana Rossanda. Maar prof. Caroline Pauwels, die de initiatiefneemster en de grote baas was van het hele gebeuren, wilde absoluut Robert Redford als laureaat in Brussel. Uiteindelijk ging de ‘Honorary Title’ dat jaar naar de gedetineerde en gemartelde Saoedi-Arabische blogger Raïf Badawi.
Als eerbetoon aan Rossana Rossanda vertaal ik een stuk van het editoriale van il manifesto van 22 september.
Vannacht heeft Rossana Rossanda ons verlaten. Het is geen onverwacht verlies, en zelfs in zekere zin verwacht, gezien haar zwakke fysieke conditie en haar leeftijd.
Het is een open wonde, en dat zal het blijven. Na de laatste dramatische economische crisis van il manifesto in 2012, was zij de laatste jaren weer gaan schrijven en was zij in zekere zin weer aanwezig in haar krant.
…
Rossana was uniek. Juist vandaag erkent iedereen haar belang, niet alleen voor de geschiedenis van il manifesto, maar voor de hedendaagse politiek en cultuur. Zij paste zich immers niet aan aan de dominante intellectuele modellen, zij stond erbuiten om juist eerder dan anderen de ontwikkeling te zien van de sociale processen die aan de gang waren en om er de resultaten van te voorzien.
…
Addio Rossana e per sempre.
(Ik vind op internet niet meteen vertalingen van haar werk.)
