Dit weekend was ik op de intrede van Sinterklaas in Antwerpen. Mijn hart bloedde. En mijn bloed begint langzamerhand ook te koken. Zwarte Piet is definitief gekaapt voor politieke en economische doeleinden. Donald Trump is nog maar net verkozen; hier en daar verschijnen de eerste artikels van analisten en traditionele machthebbers[1] die begrepen hebben dat beslissingen nemen boven de hoofden van mensen, zonder dat er draagvlak voor is, een gevaarlijke zaak is. En net nu komen we te weten dat vzw De Buren – in alle stilte welteverstaan – het afgelopen jaar de belangrijkste influencers met betrekking tot het Sinterklaasfeest heeft overtuigd hun handtekening te zetten onder het Pietenpact. Dit is nu exact het probleem: het is bedisseld in de wandelgangen zonder enige inspraak van de ‘consumenten van Sinterklaas & Zwarte Piet.’ Plots en uit het niets. Gisteren schreef Lies Lefever, één van onze bekendere zwarte Vlamingen,[2] dat ze zich zélf de vraag stelt ‘waarom?’ ‘Was er ergens ter lande een comité van allemaal zwarten die zich over de pietenkwestie hebben gebogen en collectief gezegd hebben: wij voelen ons al jaren ontzettend beledigd?’ Aldus Lies Lefever.
Dat de discussie in Vlaanderen nooit geleefd heeft en enkel via gebeurtenissen in Nederland bij ons in de media kwam, geeft men bij vzw De Buren ook rustig toe. Op hun website stellen ze dat ze de discussie willen vòòr zijn door nu een alternatief aan te bieden zodat we niet zouden verglijden in een welles-nietesdiscussie. Het lijkt mij sterk, moesten ze zelf niet beseffen dat ze net hierdoor de discussie in gang zetten… Sterker nog, hun ‘compromistekst’ is behoorlijk provocerend, omdat deze het pleit beslecht voor de zwarte piet tegenstanders. Het zou de schrijvers van de tekst sieren moesten ze daar transparant in zijn. Want voor de voorstanders van zwarte piet is uiteraard elke verandering aan het figuur een verlies.
Als zij de discussie willen aangaan, wel dan zal ik ze voeren. Maar je mag het gerust weten, het maakt me heel triest. Nooit gedacht, dat het hier zo ver zou komen. Ik zal me eerst nog even voorstellen. Ik werk zelf sinds 2012 aan vernieuwing binnen het Sinterklaasfeest mét respect voor de bestaande tradities. Dit door met mijn theaterproductiehuis De Proefkonijnen voorstellingen te maken over de verhalen en gebruiken rond Sinterklaas, omdat ik toen de bui al voelde hangen. De discussie kwam toen in Nederland pas echt op gang en langs de andere kant zag ik het Sinterklaasgebeuren steeds meer vercommercialiseren. In reactie daarop deed ik onderzoek naar de geschiedenis van Sint-Nicolaas en maakte daarover speelse voorstellingen – op kindermaat – die vertoond werden in scholen en culturele centra. Dit nu al voor het vijfde jaar op rij. En dan word je in snelheid gepakt door een lobbymachine die alles naar z’n hand zet. Dat verklaart misschien ook waarom ik het me allemaal zo aantrek. Jarenlange energie en moeite in één keer in de vuilbak.
Daarom zal ik in dit artikel achtereenvolgens betogen dat de compromistekst van De Buren een wereldvreemd gedrocht is en tot slot dat zwarte piet niet racistisch is.
Het Pietenpact, een zwaktebod
Laat ons eens kijken naar wat er precies schort aan ‘de compromistekst’ die momenteel voorligt. Ondanks er in Vlaanderen geen probleem was, wil men dit experiment in Vlaanderen eerst ‘uitproberen’ om het achteraf op dezelfde manier in Nederland uit te voeren. Ons wordt iets opgedrongen als experiment voor problemen in Nederland? Het moet niet gekker worden.
De voorbije jaren begaf ik me zeer dikwijls onder het feestgedruis van Sinterklaasintredes, Sinterklaashuizen, Sinterklaasvoorstellingen, enzovoort. Als de makers van de tekst dit misschien ook hadden gedaan, hadden ze niet zo’n wereldvreemd document geschreven. De meest tenenkrullende passage is: “iedereen krijgt de vrijheid om zelf vorm te geven aan dit oude, gekoesterde feest” en dat ze “hopen dat iedereen hier zich in kan vinden.” Wie zijn die mensen die de tekst opmaakten? Zijn ze echt zo onwetend? De enige bekommernis van de voorstanders van Zwarte Piet is dat de zwarte kleur behouden blijft. Geen veegpiet, roetpiet, regenboogpiet (!), … Ze zien in deze laatste voorbeelden dan ook “inspirerende voorbeelden die uitstekend met de moeilijke kwestie omgaan.” Duidelijk dat ze geen idee hebben wat er leeft bij gewone gezinnen over zwarte piet.
Nee, want de schrijvers en ondertekenaars van deze tekst organiseren ondertussen intredes vanuit hun ivoren toren in de VRT-gebouwen. Het zal hen een worst wezen. Zeker de lachende bekende Vlamingen die het bont allegaartje aan figuren vormgeven tijdens de nationale intrede. Wat wil je ook als je een paar duizend euro krijgt om de intrede te lopen?
Hoe komt het toch dat de belangrijkste ‘organisatoren van Sinterklaas’ hun handtekeningen hebben gezet? Ik kan niet in hun hoofden kijken, maar ik betwijfel dat het uit rotsvaste overtuiging of filantropie is. Ik voorzie meer een economische motivatie. Want als een lobbygroep, die het allemaal wat mooi kan inkleden, bij Studio 100 komt aankloppen of bij VTM Kzoom, dan is het een puur marktmechanisme dat deze organisaties ‘de boot niet willen missen.’ En als de media meegaan dan ruikt Dreamland ook euro’s voor de verkoop van nieuwe merchandising. Als deze organisaties echt zo inzaten met het vermijden van racisme, zou Dreamland dan nog z’n huidige stock eerst willen verkopen?
De belangrijkste onderwijsnetten hebben ook hun fiat gegeven. Doordat ikzelf veel met voorstellingen op scholen kom, heb ik ook zowat een idee van wat er leeft bij leerkrachten. En ook zij staan totaal niet achter een verandering van zwarte piet. Als ik het zo hoor, zijn zij nog de grootste voorvechters van de traditonele zwarte piet. Maar hoe zal het lopen? Zij krijgen richtlijnen van hun onderwijsnet. Zij ‘boeken’ een Sint & Piet op school en de kleine organisaties die hun diensten aanbieden aan scholen, zullen willens nillens mee moeten met de trend, want zij willen geen opdrachten verliezen.
De comprompistekst, waarvan de makers dus hopen dat zoveel mogelijk mensen er zich in kunnen vinden, moet ook ‘eindelijk antwoorden bieden.’ Maar hij doet alleen maar meer vragen rijzen en creëert extra problemen. Eerst en vooral: nonkel Guido of meester Fred zullen zelf geen zwarte piet meer kunnen spelen, want ze zouden direct herkend worden. Maar verder stelt de tekst: ‘De invulling van het feest is vrij…’ Dus Piet mag niet meer zwart zien maar verder kan alles. Wélke richting moet het dan uitgaan met het Sinterklaasfeest? Regenboogpieten? Seriously?? Hoe gaan we dat de kinderen wijsmaken? Ik kan je verzekeren, zwarte schmink is heel erg handig: je schildert iemand zwart en hij is zwarte piet. Heeft hij een chiquer pak aan, dan kan hij doorgaan voor de hoofdpiet. Maar welke van al deze nieuwe pieten is dan de hoofdpiet? Gaan we dat ook nog even afspreken? Nee, want vanaf nu is alles mogelijk: de ene keer komt de Sint met blauwe pieten, de andere keer met veegpieten… Zoals gezegd: het zet de deur open voor nog veel meer discussie. Nogmaals, een discussie die er nooit één was!
Bekijk nu eens foto’s van die ‘veegpieten.’ Hier in het voorbeeld ‘een dikkere oude man met vegen.’ Niet bepaald het tot de verbeeldingsprekend figuur dat zwarte piet was. Want daar gaat het net om natuurlijk. De kracht van zwarte piet is dat hij zo onbereikbaar is. De zwarte kleur ontdoet hem van z’n menselijke morfologie. Wat zwarte piet tot zwarte piet maakt, is niet zijn kleur op zich, maar het mysterie die dat figuur oproept doordat je door dat laagje roet/de donkere schmink nooit echt kan doorgronden ‘welke persoonlijkheid’ erachter zit. En neem nu de dansertjes die vanaf nu tijdens een intrede wat vegen op hun gezicht hebben. Dat zijn plots kinderen, die helemaal niet meer zo veraf staan van de toeschouwertjes zelf. Zo is er plots ook geen drempel meer om ‘zelf’ Piet te worden. Weg magie.
Het klassieke argument is ook: ‘volwassenen maken er een probleem van, kinderen niet.’ Dat durf ik ten stelligste betwijfelen. Als je van kinderen al de opmerking krijgt ‘hoe komt dat zwarte piet geen veer op zijn muts heeft?’ dan denk ik dat zijn kleursverandering stof is voor nog veel meer vragen. Na zeven jaar van kinderproducties maken, weet ik: je komt niet zomaar met alles weg. Een klein beetje respect graag voor je publiek! Verder is het Sinterklaasfeest ook een feest voor het hele gezin. Ook dus voor de ouders en grootouders. En volwassenen die knarsetandend een Sinterklaasintrede moeten bijwonen, daar heeft niemand iets aan.
Eigenlijk is het nog wel grappig dat de initiatiefnemers meer dan 20 jaar te laat komen. Zwarte Piet ontdoen van z’n raciale problematiek, is al gebeurd door Hugo Matthysen. Misschien moeten de schrijvers van de compromistekst eens aflevering 14 van ‘Dag Sinterklaas’ terugkijken waarin helder duidelijk wordt dat zwarte piet zwart wordt door de schoorsteen.
Maar laat dit niet de aandacht afleiden van waarover dit eigenlijk gaat: dat deze beslissing is genomen zonder de polsslag te voelen van wat er leeft in de straat. De initiatiefnemers spreken over ‘een draagvlak’, maar ik zou graag weten waar ze dat draagvlak gevonden hebben, want volgens mijn eigen kleinschalig veldonderzoek, is er totaal geen draagvlak.
Ik was zaterdag op de intrede van Sinterklaas. Eerste vaststelling: er ìs geen draagvlak. ALLE mensen waarmee ik gesproken hebben, vinden het schandalig. Maar de VRT, die in Vlaanderen steeds de toon heeft gezet inzake de Sinterklaastraditie, wrong zich in zeer rare kronkels. Als zwarte piet geen raciale kenmerken mag hebben, waarom hadden dan alle zwarte pieten nog zwarte krulletjes? En waarom is de Spaanse Ramon, zo clichématig voorgesteld als een Spaanse immigrant die de letter s niet kan uitspreken? Over raciale stereotypisering gesproken… Spanjaarden, Latino’s en hispanics zouden zich ook aangevallen kunnen voelen.
Geschiedenis van Zwarte Piet
Dat brengt ons bij het uitgangspunt voor dit probleem: dat Zwarte Piet raciale stereotypen bevestigt. Eerst en vooral zou ik niet zo snel zijn met dit argument. Er zijn zeer veel vraagtekens over de afkomst het Zwarte Piet figuur. Mogelijk werd de mosterd gehaald bij de Italiaanse schoorsteenvegers. Of ook al bij Middeleeuwse Sint-Nicolaas feesten, nog lang voor de ‘traditionele Sint & Piet’ bestonden, waren er zwart geschminkte mannen die door de straten liepen als een soort schrikfiguur (in de Middeleeuwen vierde men Sint-Nicolaas als feestdag, zonder de ‘aanwezigheid’ van een Sinterklaasfiguur). Of wat met het verhaal dat Sint-Nicolaas slavenkindjes redde en ze een betere toekomst gaf door hen voor hem te laten werken… In die zin komt het zelfs arrogant over hoe De Buren eenduidig met hun racisme argument komen zwaaien en zodoende heel het feest plots politiseren. Want waar zwarte Piet dus exact van afkomstig is, is niet geweten.
Toegegeven, Zwarte Piet lijkt wel erg op – excuse my French – ‘een neger.’ Laat ons dan nog aannemen dat zwarte piet als knecht van Sinterklaas tot stand is gekomen in een tijd waarin het normaal was dat zwarte mensen dienaren waren van blanke mensen. Dan nog vind ik het gevaarlijk om met woorden als racisme te schermen. We mogen met onze huidige denkkaders normen van 100 jaar geleden niet moraliseren. In die tijd waren zwarte knechten niet racistisch, ze waren de norm.
Dat we dat nu willen veranderen, kadert uiteraard in het groter probleem dat wij in het Westen met een ongelooflijk schuldcomplex zitten over ons koloniaal verleden. En om iedereen zich te laten thuisvoelen, mag niemand nog kleur bekennen. Dàt is de hele kern van de zaak. Gevolg is het overdreven gepamper en gemoraliseer dat leidt tot het afbreken van onze eigen tradities en waarden. Wat gaan we binnenkort doen met Kerstmis? Ik haalde het voorbeeld van Trump hoger al aan; dat het zeer gevaarlijk is onze eigen cultuur telkens af te doen als ‘verkeerd.’ Menig populist wrijft zich alvast in de handen voor de volgende verkiezingen.
Het doen verdwijnen van zwarte piet, verandert niks aan het verleden ervan. Het lijkt wel of ze het willen wegmoffelen. Laat ons onder de volwassenen aanvaarden dat het vroeger zo was, maar tegelijk ook beseffen dat er niemand – of zwarte piet nu zwart is of niet – terug wil naar die tijden van onderdrukking van minderheden. En moest dat wel zo zijn, laat ons dààr dan tegen strijden in plaats van onze onschuldige tradities telkens te veranderen om mensen zich welkom te laten voelen.
Maar dit natuurlijk enkel onder ons volwassenen, kinderen zien er zoals gezegd die dubbele bodem al helemaal niet in. Ik werk al meer dan 10 jaar in de Sinterklaasindustrie. En heb duizenden, families, scholen, kinderen van verschillend allooi ontvangen en geen één keer heb ik iemand ontmoet die die racistische connotatie aan zwarte piet hing. Kindjes worden niet in hun vooroordelen bevestigd door de “zwarte’ dienaar. Want kinderen zien er geen raciale waarde in van de zwarte die de blanke dient. Zwarte piet is nu éénmaal zwart door het roet uit de schoorsteen. En verder staat dat figuur op zichzelf zonder verwijzing naar enige raciale groep.
Als er dan al een probleem moet zijn, dan is dat bij minderheidsgroepen veeleer ‘Sinterklaas’ zelf. Het is eigenlijk een constante: tijdens een Sinterklaasvoorstelling voor een publiek van overwegend kindjes van andere afkomst hoor je steevast: ‘die bestaat niet’, ‘die is al jaren dood’ … Zij worden van thuis uit vaak de magie ontnomen omwille van het bisschop verleden van Sinterklaas of uit sociaal economische overwegingen, omdat er thuis geen geld is om aan de bijbehorende pakjes te spenderen.
Ik denk dat hierin de oplossingen zitten voor een inclusief feest, zoals De Buren het zo mooi stellen. Ervoor zorgen dat iedereen kàn meegenieten en op 6 december pakjes heeft. Of zoals ik zelf al zovele jaren doe: door voor scholen in Antwerpen-centrum spelen (met soms heel wat anderstalige nieuwkomers trouwens). En hen zodoende de nodige informatie te geven over het onschuldig karakter van het feest en hen zo te laten meegenieten van deze mooie traditie. En niet door zwarte piet de doodsteek te geven.
Maar ze hebben dat slim aangepakt bij De Buren. Ik dacht dat lobbyen iets was voor zware economische sectoren. Maar De Buren hebben heel het jaar in stilte gelobbyd om naar buiten te komen met een voldongen feit? Had een andere belangengroep voor het omgekeerde gestreden en eerder met een pact gekomen, had het er misschien heel anders uitgezien. Helaas is dat dus niet gebeurd. En wat doet de Vlaming? Die kijkt mopperend toe tijdens de intrede, maar die protesteert niet. Zo is de Vlaming niet.
Alles over het Pietenpact lees je hier:
http://www.deburen.eu/nl/nieuws-opinie/detail/deburen-stelt-pietenpact-voor
[1] http://www.knack.be/nieuws/wereld/populistische-stromingen-kunnen-gevaarlijk-zijn-maar-tegelijk-ook-een-therapeutische-werking-hebben/article-opinion-775315.html
[2] http://www.lieslefever.be/index.php/2016/11/12/pietenpact/
