Het begrip ‘markt’ verwijst oorspronkelijk naar de plek in een stad of gemeente waar handel werd gedreven, al dan niet afgeklopt met een handjeklap. Maar de inhoud van het begrip ‘markt’ is in de loop der jaren verruimt. Doorgaans wordt er tegenwoordig de stuwende kracht mee bedoeld die alle facetten van het maatschappelijk leven beheerst en stuurt. Niet alleen het eigenlijke economische gebeuren, maar ook het persoonlijk gedrag en zelfs het optreden van de overheid – die in de ogen van de marktfundamentalisten nochtans in allereerste instantie buitenspel moet worden gezet.

Althans, zo beweren de aanhangers van deze marktgedachte. Zij gaan er daarbij van uit dat die markt een hogeschoolvoorbeeld is van efficiëntie. Dat het om een natuurlijk proces gaat dat zijn eigen verloop kent en door niemand kan worden bijgestuurd.

De Duitse kanselier Angela Merkel had het over ‘zonder alternatieven’ en ‘marktconforme democratie’. Koen Haegens: “Het zijn de twee begrippen die de politieke filosofie van het nieuwe tijdperk haarfijn typeren. De boodschap is duidelijk: of je het nu leuk vindt of niet, in de marktconforme democratie zijn er geen alternatieven meer voor een beleid dat sociale verworvenheden terugdraait.”

PARADOX

Maar niets is wat het lijkt! Want de ‘markt’ is hoegenaamd geen toonbeeld .van efficiëntie. Wie niet als een blinde door het leven stapt, krijgt er elke dag bevestiging van. Marktwerking kan in de realiteit niet zonder bureaucratie. Evenmin zonder overheidsregulering, want in dat geval loopt het zelfs helemaal in de soep.

Dit is wat Koen Haegens de marktparadox noemt, het onderwerp van dit vlot geschreven boek. Als journalist schrijft hij over economie in het weekblad De Groene Amsterdammer.

PSYCHIATRISCHE PATIENT

Hij beschrijft met heel veel feiten een beeld dat radicaal anders is dan dat zowat dagelijks wordt verkondigt door het merendeel van de economen en de media. Het gaat hem volgens Haegens bij de markt helemaal niet om een alwetend, evenwichtig verschijnsel dat met een onzichtbare hand, een bekende omschrijving in de economie, het aardse gebeuren in goede banen leidt. Want met haar razendsnel omslaande stemmingen is de markt eerder labiel dan stabiel, grillig en niet steeds evenwichtig. De markt heeft veel weg van een psychiatrische patiënt.

METAFOOR

Er wordt door bollebozen met stelligheid beweerd dat wij in een markteconomie leven. Dat is een systeem, waarin de wat, hoe en voor wie vragen betreffende de allocatie van middelen primair bepaald wordt door vraag en antwoord. Maar is dat werkelijk de economie waarin wij leven?

Koen Haegens: “Met de beste wil van de wereld kan ik die vraag niet bevestigend beantwoorden. Nee, wij leven niet in een markteconomie. Het is een begrip als een oude, zwart-witte ansichtkaart van een dorp. Natuurlijk roept het warme gevoelens op; Iedereen kende elkaar. Elke woensdagavond vergaderde de raad in het dorpshuis. De samenleving was als een hechte familie. Ik begrijp de aantrekkingskracht van zulke metaforen, maar het heeft echt weinig te maken met hoe de echte wereld functioneert.”

LIBOR

En naarmate Koen Haegens er zich meer in deze metaforen verdiepte; hoe meer het tot hem doordrong dat de realiteit helemaal anders is. Eén van zijn ‘ontdekkingen’ die in dit verband een hoogst belangrijke heeft gespeeld in zijn bewustwording was de zogenaamde Libor-rente. Dat staat voor London Interbank Offered Rate . Dat is de rente die de banken aan elkaar aanrekenen als ze elkaar geld lenen. Haegens ontdekte dat de zo geprezen wet van vraag en aanbod hier eigenlijk niet bestaat. De bepaling van die rente is gewoon dagelijks natte-vingerwerk van een achttiental bankiers die per telefoon de hoofte van de rente bepalen. Ht gesjoemel met Libor is inmiddels uitgegroeid tot een heus schandaal, waarover justitie in verschillende landen zich momenteel het hoofd breekt..  

ADAM SMITH

De grote vraag is, aldus Koen Haegens: in welk systeem leven we dan wel? “Telkens als ik de afgelopen jaren iemand sprak die ik een grote intelligentie toedichtte, heb ik die kwestie voorgelegd. De antwoorden liepen ver uiteen, maar dé oplossing zat er niet bij. ‘Bureaucratisch kapitalisme’, hoorde ik, ‘neoliberalisme’, ‘monopoliekapitalisme’. Of zoals de zogenaamde grondlegger van de economische wetenschappen Adam Smith het noemde, de commercial economy. Al die begrippen zeggen wel iets over onze economie. Maar ze drukken niet de onderscheidende kern uit van dit systeem.”

Nogmaals Koen Haegens: “In dat systeem draait het uiteindelijk om kapitaal, dat ik opvat als een combinatie van geld en macht. Waar het in deze economie om gaat, is het doen groeien en naar jezelf toe kunnen trekken van dat kapitaal. Of dat via de markten gebeurt of op een heel andere manier, dat maakt binnen dat systeem niet zoveel uit. Vandaar ook zijn enorme ideologische flexibiliteit: de vorige eeuw zagen we uiteenlopende ideologieën als keynesianisme, neoliberalisme en corporatisme, voorkomend in zowel democratieën als dictaturen.”

Het woord ‘markeconomie’ wordt door de auteur resoluut van de hand gewezen. En wel hierom: “Het beschrijft een wereld die niet bestaat. Een sprookje – een show. Het marktdenken is daarmee door en door idealistisch. Laten we een beetje realistischer worden!” En de showbusiness resoluut de rug toekeren.

Koen Haegens, ‘De grootste show op aarde: de mythe van de markteconomie’, Ambo/Athos, 286 blz, €19,99