‘Babacar komt op
bezoek met zijn tweede vrouw’, vertelde Fallou. ‘Tweede vrouw?’,
dacht ik een tikkeltje verwonderd, ‘zou de eerste misschien overleden
of van hem gescheiden zijn?’ Neen dus, bleek later. Babacar is
simpelweg getrouwd met twee vrouwen. Het is daar en op dat moment in
Saint-Louis, op de thee bij Fallou tijdens week één, dat ik besefte
dat polygamie werkelijk bestaat in Senegal. Het is er zelfs een
gangbaar gebruik en geen nagenoeg verdwenen fenomeen uit het
verleden. Maar hoe zit dat precies?

Senegal ligt in het
uiterste westen van Afrika en is ruim zes keer zo groot als België.
Er leven bijna veertien miljoen mensen, waardoor de gemiddelde
bevolkingsdichtheid er veel lager is dan bij ons. Terwijl in België
gemiddeld 355 mensen per vierkante kilometer wonen, zijn dat er in
Senegal slechts 65. De Senegalese bevolking is daarnaast ook jong,
met een gemiddelde leeftijd van amper 23 jaar. De mediaan ligt zelfs
op 18, wat wil zeggen dat de helft van de Senegalezen jonger is dan
18 jaar. Deze jonge populatie wordt veroorzaakt door een snelle
bevolkingsgroei, die te verklaren is door twee trends. Enerzijds
daalt de kindersterfte sterk, anderzijds blijven vrouwen veel baby’s
op de wereld zetten (gemiddeld vijf). Hierdoor groeit de Senegalese
bevolking jaarlijks met zo’n 2,7 procent. Ter vergelijking: in België
groeit de bevolking jaarlijks met ongeveer 0,5 procent, wat neerkomt
op zo’n 50.000 mensen.¹
De overgrote meerderheid van de Senegalezen, 96 procent, is moslim.
Bijna 4 procent is christen en 0,1 procent hangt het animisme of nog
een andere religie aan.²

Zoals in veel andere
Afrikaanse landen, bestaat polygamie ook in Senegal. Hoewel het
monogame huwelijk duidelijk de boventoon voert, is bijna 35 procent
van de getrouwde Senegalese vrouwen – dat is meer dan één op drie
– betrokken in een polygaam huwelijk.³
Dit aandeel bedroeg in 2005 nog bijna 40 procent en lijkt dus af te
nemen. Letterlijk verwijst polygamie naar het samenwonen of getrouwd
zijn met twee partners of meer. In de Senegalese realiteit is het
voor een vrouw echter verboden om met meer dan één man te trouwen.
Indien we over polygamie in Senegal spreken, hebben we het dus
eigenlijk specifieker over polygynie: het huwelijk van één man met
meerdere vrouwen. Van alle getrouwde Senegalese mannen tussen 15 en
59 jaar is 83 procent monogaam en heeft 17 procent minstens twee
vrouwen. In 75 procent van alle polygame huwelijken blijft het aantal
vrouwen ook beperkt tot twee. In de overige gevallen heeft een man
meer dan twee vrouwen, al werd bij wet vastgesteld dat vier het
maximale aantal is.

Geschiedenis

Polygamie is een oeroud
onderdeel van heel wat culturen in Afrika. Eeuwenlang bestond het in
combinatie met een primitief landbouwsysteem waarin het voornamelijk
de vrouwen waren die het werk op de akker verrichtten. Aangezien er
in de landbouw veel handen nodig waren, loonde het om een grote
familie te hebben. Mannen waren daarom gebaat bij het hebben van
meerdere vrouwen en veel kinderen, die fungeerden als goedkope
werkkracht bij het exploiteren van het land en het vergroten van de
opbrengst. Ook voor vrouwen was het voordelig indien hun man
verschillende echtgenotes had. Op die manier kon de zware arbeidslast
immers gespreid worden. Het feit dat de vrouw amper eigendoms- of
erfrecht bezat, stimuleerde haar tot het krijgen van veel kinderen.
Zij koesterde namelijk de hoop dat minstens één van haar zoons zou
overleven en een stuk land zou erven, zodat haar toekomst verzekerd
bleef indien haar echtgenoot stierf.⁴

De gangbaarheid van de
polygame verhouding werd ook in de hand gewerkt door de lage
bevolkingsdichtheid in Afrika. Die was te wijten aan het harde
klimaat, een vijandige omgeving, dodelijke ziektes en oorlogen. Ook
de slavenhandel en het deporteren van een belangrijk deel van de
mannelijke bevolking lijkt de frequentie van het polygame huwelijk
beïnvloed te hebben.⁵
Uit vrees voor decimering werd de kans op zwangerschap en op het
krijgen van kinderen in deze culturen gemaximaliseerd. Polygamie
zorgde ervoor dat nooit een tekort aan potentiële echtgenoten kon
ontstaan, zelfs niet wanneer de mannelijke bevolking om uiteenlopende
redenen sterk uitgedund werd. Het is om al deze redenen dat waarden
en gebruiken die in het teken van de voortplanting staan tot de kern
van deze culturen behoren.⁶
Het ontstaan van polygamie lijkt in deze context dus niet in de
eerste plaats te resulteren uit seksuele losbandigheid, zoals soms
gedacht wordt, maar wel uit economische overwegingen en uit de
bekommernis om het in stand houden van de populatie.

Islam

Lange tijd bestond er
geen beperking op het aantal vrouwen waarmee een man mocht trouwen.
In de Arabische wereld veranderde dit met de intrede van de islam
tijdens de zevende eeuw. Hetzelfde deed zich een paar honderd jaar
later voor in West-Afrika, toen de islam ook daar aan invloed won.
Door de koran werd bepaald dat een man weliswaar verschillende
vrouwen mag huwen, doch niet meer dan vier. Op die manier trachtte de
islam de ongecontroleerde, vaak excessieve polygame praktijk te
reguleren. De geschiedenis leert dat Mohammed – de profeet aan wie
de koran volgens moslims geopenbaard werd – tijdens zijn leven
geconfronteerd werd met een zeer vrouwonvriendelijke cultuur. Vrouwen
hadden amper rechten, werden onderdrukt en agressief bejegend.
Incestueuze huwelijken, brute slavernij, buitenechtelijke
verhoudingen en onbeperkte polygynie waren er wijdverbreid.⁷
Het is in deze context dat soera 4:3, getiteld De Vrouwen,
naar verluidt aan Mohammed geopenbaard werd. In dit hoofdstuk uit de
koran wordt gepreciseerd dat een man geen onbeperkt aantal vrouwen
mag huwen. Dat zou namelijk leiden tot onrechtvaardigheid. Voor
moslims werd de grens daarom op vier bepaald.⁸

Naast het kwantitatief
beteugelen van het aantal echtgenotes, werd door de islam ook een
reeks kwalitatieve voorwaarden aan het polygame huwelijk verbonden.
Zo had een man voortaan de plicht om al zijn vrouwen gelijk te
behandelen en hen te onderhouden. Dit ging dan over het zorgen voor
huisvesting, het verschaffen van voedsel en kledij, maar ook over
seksuele bevrediging.⁹
De islam erkent namelijk het bestaan van seksuele verlangens bij
mannen én bij vrouwen. Enigszins anders dan in het christendom zijn
deze gevoelens geen taboe en hoeven ze niet onderdrukt te worden.
Seksueel plezier wordt niet als zondig maar daarentegen als een recht
beschouwd, ook voor vrouwen.¹⁰
Wel dient seksualiteit uitsluitend binnen het huwelijk beleefd te
worden. Om rechtvaardigheid en harmonie binnen het huwelijk te
vrijwaren, moet de polygame man een gelijk aantal nachten met iedere
echtgenote doorbrengen. Dat de volkomen gelijke behandeling –
waarin de man idealiter moet voorzien – in de praktijk vrijwel
onhaalbaar is, wordt door de koran echter erkend. De mens heeft zijn
voorkeuren en emoties immers niet onder controle. Maar opdat geen van
de vrouwen zich verwaarloosd en onbemind zou voelen, wordt de man
verzocht om deze gevoelens niet in de verf te zetten.¹¹

Indien men deze
islamitische bepalingen bekijkt binnen de context waarin ze tot stand
kwamen, doen ze ongetwijfeld vooruitstrevend aan. De bepalingen
omtrent het polygame huwelijk werden namelijk niet gestipuleerd om
een mannelijk privilege in te voeren, wel om een bestaand privilege
drastisch in te perken en om vrouwen rechten te verlenen en te
beschermen. Natuurlijk zorgde dit aan banden leggen van een eeuwenoud
gebruik niet voor de gelijkheid tussen man en vrouw, dat was wellicht
ook niet de bedoeling. De mogelijkheid om met verschillende partners
te huwen, bleef een exclusief mannelijk recht en was voor vrouwen
volstrekt uitgesloten.¹²
Aangezien overspel door de koran uitdrukkelijk verboden wordt voor
beide geslachten (“Geselt iedere echtbreekster
en echtbreker met honderd slagen.[…]En
laat een groep gelovigen getuige zijn van hun bestraffing.”¹³),
konden mannen,
in vergelijking met hun vrouwen, dus aanspraak maken op een wel vier
keer uitgebreider en gevarieerder liefdes- en seksleven.

Toch werd het
polygamiesysteem binnen de islam dus niet uitsluitend behouden om een
duidelijke machtsverhouding tussen mannen en vrouwen religieus te
verankeren, ook al was dit wel het resultaat. De overlevering wil dat
soera 4:3, waarin strenge beperkingen en voorwaarden aan het polygame
huwelijk gekoppeld worden, voor het eerst geopenbaard werd in het
jaar 625 na de slag bij Uhud, waarin veel moslimmannen het leven
lieten.¹⁴
Op basis van deze soera bleef het voor de uitgedunde mannelijke
bevolking mogelijk om een bijkomend huwelijk aan te gaan met de
achtergebleven weduwen en hun dochters, waardoor deze vrouwen
bescherming genoten en de populatie sneller weer op peil gebracht kon
worden. Aan deze demografische overweging werd verbonden dat de
betrokken vrouwen materieel onderhouden en fatsoenlijk behandeld
moesten worden. Daarnaast zou polygamie onvruchtbare, zieke of oudere
vrouwen behoeden voor een echtscheiding en het sociale isolement dat
daarmee gepaard ging. Indien een man met een andere vrouw wilde
trouwen, bijvoorbeeld om het nageslacht te verzekeren, diende zijn
eerste vrouw dus niet verstoten te worden, maar bleef ze volwaardig
lid van het gezin. Ten slotte verkleinde de optie van het polygame
huwelijk ook het risico op het zondig geachte overspel. Mannen
hoefden er namelijk geen geheime verhoudingen met minnaressen op na
te houden, maar konden hen tot wettelijke echtgenotes maken die op
hun beurt rechten en erkenning kregen.

Vandaag

In Senegal vormt
polygamie nog steeds een belangrijk onderdeel van de hedendaagse
cultuur. Het systeem zit ingebakken in de eeuwenoude traditie en
wordt vandaag niet enkel gelegitimeerd door de dominante religie,
maar ook door de burgerlijke wet. De Code de la Famille
Sénégalais, die van kracht is
sinds 1973, bepaalt onder meer dat mannen mogen huwen vanaf 18
en vrouwen vanaf 16 jaar. Alvorens het huwelijk door een
staatsambtenaar wordt voltrokken, dient de echtgenoot in spe te
preciseren of hij een polygaam dan wel een monogaam huwelijk wenst
aan te gaan.¹⁵
Indien polygaam, dient hij te opteren voor twee, drie of maximaal
vier vrouwen. Deze keuze wordt enkel door de man ondertekend en is
bindend voor het leven. Indien een man bij zijn eerste huwelijk
tekent voor polygamie met de optie op drie vrouwen, kan hij doorheen
zijn leven met maximaal drie vrouwen tegelijkertijd gehuwd zijn. Als
hij daarentegen kiest voor een monogaam huwelijk, zal hij nooit een
tweede vrouw kunnen trouwen. In het geval van een polygaam huwelijk
bepaalt de Code de la Famille,
in overeenstemming met de koran, dat het de man is die voor
huisvesting zorgt en dat iedere echtgenote het recht heeft op een
gelijke behandeling. Tevens staat geschreven dat de man geldt als
chef de famille en dat hij zich in het uitoefenen van zijn
gezag dient te richten op het algemeen belang van het gezin.¹⁶

In 2011 was ongeveer 35
procent van de getrouwde Senegalese vrouwen betrokken in een polygaam
huwelijk, meer dan één op drie. Dat aandeel is de laatste decennia
aan het krimpen, maar de vraag is of dat te maken heeft met een
gewijzigde attitude ten aanzien van de polygame praktijk an sich. Het
lijkt aannemelijk dat de verspreiding van het westerse discours over
de gelijkheid tussen man en vrouw of over de morele superioriteit van
monogamie wereldwijd een invloed uitgeoefend heeft. Toch kan de
dalende frequentie van het polygame huwelijk in Senegal ook alles te
maken hebben met, bijvoorbeeld, een gewijzigde economische
conjunctuur en/of met een groter materieel verwachtingspatroon.
Indien het leven duurder wordt, wat in Senegal het geval lijkt te
zijn, wordt het immers moeilijker om verschillende echtgenotes en
kinderen te onderhouden. Aan de kwalitatieve voorwaarden, zoals
omschreven in de koran, kan dan niet meer zo eenvoudig worden
voldaan. Ook daardoor zou een polygaam huwelijk voor heel wat mannen
niet langer opportuun kunnen zijn.

Om een concreet inzicht
te verwerven in de hedendaagse Senegalese opinie(s) over het polygame
huwelijk, belichten we eerst een aantal eigentijdse perspectieven die
we terugvinden in de literatuur die recentelijk over dit thema
geschreven werd. Vervolgens proberen we te achterhalen welke opinies
ook daadwerkelijk leven bij de mensen. We doen dit aan de hand van
gesprekken met een klein deel van de bevolking, voornamelijk jonge
vrouwen tussen 20 en 25 jaar uit de stad Saint-Louis.

Hedendaagse
perspectieven: kritiek

Het zal de modale
Europeaan vermoedelijk niet verbazen dat heel wat kritiek
geformuleerd wordt op het Senegalese polygame huwelijk. Volgens
critici zou het veelvuldig leiden tot jaloezie, rivaliteit, conflict
en zelfs geweld tussen de verschillende echtgenotes (les
co-épouses).¹⁷
Al die kwalijke elementen zouden op hun beurt regelmatig resulteren
in zware depressies bij vrouwen.¹⁸
Een bijkomend nadeel is dat mannen vaak te oud bevonden worden om hun
kinderen uit een tweede, derde of vierde huwelijk nog behoorlijk mee
op te voeden. Daarnaast wordt door sommigen zelfs opgeworpen dat het
Senegalese spaargeld, dat slinkt bij ieder extra huwelijk, met het
oog op het stimuleren van de economie in feite veel efficiënter
geïnvesteerd zou kunnen worden.¹⁹

De Senegalese schrijfster
Nafissatou Dia Diouf, geboren te Dakar in 1973, stelt dat polygamie
behoort tot een traditie waarin mannen de beslissingen nemen en
vrouwen geen stem hebben. Hoewel ze uiterlijk waardigheid vertonen,
lijden de meeste vrouwen onder het delen van hun echtgenoot, beweert
ze. In navolging van de vorige generatie vrouwelijke auteurs, die
deze situatie moedig aanklaagden, dient de huidige generatie een stap
verder te gaan door het polygame huwelijk te weigeren, aldus Diouf.
Het is volgens haar trouwens onder invloed van de internationale
media, die een heel ander discours aanreiken, dat Senegalese
gewoonten die lange tijd aanvaard of getolereerd werden, vandaag veel
moeilijker vol te houden zijn. Vrouwen aarzelen daardoor niet langer
om zaken af te wijzen en aan de kaak te stellen, vertelt Diouf. Op
die manier is er de laatste dertig jaar enorm veel veranderd in
Senegal. Steeds meer vrouwen gaan naar school, vervolgen hun
opleiding en halen mooie diploma’s. Door hun rol in de zakenwereld,
de overheidsadministratie en de politiek eisen ze op natuurlijke
wijze hun plaats op in de samenleving. Toch is het volgens Diouf nog
altijd zo dat veel mannen, als gevolg van hun opvoeding, moeite
hebben met het vrijmaken van de weg voor vrouwen. Onder impuls van de
vorige president, Abdoulaye Wade, werden echter institutionele
maatregelen getroffen om de pariteit te verhogen. Het was ook onder
zijn bewind dat in 2001 voor het eerst een vrouwelijke eerste
minister aangesteld werd met de juriste Mame Madior Boye.²⁰

Nuancering

Naast de stemmen waaruit
voornamelijk afkeuring blijkt, zijn er ook verschillende Afrikaanse
denkers die een genuanceerder standpunt over polygamie innemen. Zij
vinden dat het polygame huwelijk al te vaak integraal verworpen wordt
door mensen die er eigenlijk geen goede kennis over bezitten, zoals
Europese of Amerikaanse critici. Volgens deze Afrikaanse denkers is
er niet noodzakelijk iets verkeerd met de polygame traditie, maar wel
met de hedendaagse invulling ervan.²¹
Polygamie hoeft immers niet tot spanningen te leiden en kan
daarentegen juist bevrijdend werken, stellen zij. Indien een echtpaar
bijvoorbeeld ongewild kinderloos blijft of geen zoon kan krijgen, kan
de man, na wederzijds overleg en na het tevergeefs proberen van
andere (medische) middelen, overgaan tot het huwen van een tweede
vrouw. Op die manier kan het nageslacht en de financiële toekomst
van de familie verzekerd worden. In de Afrikaanse context is dit
cruciaal aangezien er doorgaans geen stevig sociaal vangnet of
toereikend pensioen door de overheid verstrekt wordt. Een bijkomend
huwelijk fungeert dan als pragmatische oplossing en als
therapeutische ingreep die de druk en het schuldgevoel bij de eerste
vrouw wegneemt.²²
Het gezin wordt uitgebreid, spanningen vermeden en een scheiding
afgewend. Toch wordt slechts zelden aandacht besteed aan deze sociale
functies van het polygame huwelijk.

In een traditioneel
polygaam huwelijk woont de man met zijn vrouwen en kinderen in één
grote woning met verschillende kamers en een ruime binnenplaats. Net
zoals de man beschikt iedere vrouw over een eigen kamer, waar zij met
haar kinderen woont. De man is verantwoordelijk voor het algemeen
welzijn, het levensonderhoud en het functioneren van het gezin,
terwijl de vrouwen verantwoordelijk zijn voor het huishouden en de
kinderen. Zowel op materieel als op seksueel vlak tracht de man fair
te zijn.²³
Vrouwen zijn er geen rivalen, maar vormen een complementaire eenheid.
Ze delen de dagelijkse beslommeringen en creëren een emotionele
band. Wel wordt een zekere hiërarchie of rangorde gerespecteerd,
waarin de eerste en meestal oudste vrouw de hoogste positie bekleedt
en autoriteit over de andere vrouwen bezit. Waarden die in het
traditionele polygame huwelijk centraal staan, zijn harmonie,
respect, vriendschap, verantwoordelijkheid, orde, eerlijkheid en
rechtvaardigheid.²⁴
Het polygame huwelijk stemt dan ook niet overeen met het klassieke
beeld dat mensen hebben van een harem,
waarin opgemaakte vrouwen de hele dag op satijnen kussens zitten te
wachten om hun meester seksueel te dienen. Beter kan men de harem
hier opvatten als een besloten en beschermde ruimte waar vrouwen hun
huishoudelijke activiteiten verrichten, waar zij een onderlinge band
smeden en waar mannen zelfs geweerd worden, aldus antropologe Homa
Hoodfar van de Concordia University
in Montreal.²⁵

Volgens de Afrikaanse
critici die het beeld van het polygame huwelijk trachten te
nuanceren, zoals professor in de psychologie Augustine Nwoye, wordt
in het klassieke westerse denken te gemakkelijk uitgegaan van het
idee dat er enkel voor de man voordelen verbonden zijn aan het
polygame systeem. De sterke klemtoon die in westerse analyses gelegd
wordt op de privileges van de man, zou resulteren uit het feit dat
men seksualiteit als hét criterium hanteert om voordeel te meten.
Aangezien het in een Senegalees polygaam huwelijk de man is die,
simpel uitgedrukt, het meeste seks heeft, wordt de man in deze
analyses logischerwijs ook als meest begunstigde naar voor geschoven.
Met behulp van het werk van Obioma Nnaemeka, professor in de
vrouwenstudies, werpt Nwoye tegen dat polygamie helemaal niet alleen
om seks draait, maar om een veelvoud aan menselijke verhoudingen. Het
vaak aangehaalde argument tegen het polygame huwelijk – namelijk
dat vrouwen verplicht worden om één man te delen met elkaar –
geeft dus slechts een beperkt deel van de realiteit weer. Men negeert
eenvoudigweg dat in feite veel meer gedeeld wordt door de vrouwen:
vriendschap, verdriet, geluk, tegenslag, tijd, expertise, het zorgen
voor de kinderen, enzovoort. Het is volgens Nwoye en Nnaemeka vooral
door de westerse analyses, waarin de focus eenzijdig ligt op
seksualiteit en waarin macht als een exclusief mannelijk bezit wordt
voorgesteld, dat Afrikaanse vrouwen geobjectiveerd worden. Men gaat
zodoende voorbij aan heel wat andere aspecten en aan het feit dat
macht in werkelijkheid verspreid zit bij alle betrokkenen.²⁶

Een ander zelden belicht
aspect van het polygame huwelijk vinden we terug in een artikel van
de Amerikaanse Hannah Fried-Tanzer, getiteld The Modern Opinions
Regarding Polygamy of Married Men and Women in Dakar,
uit 2013.²⁷
Daarin wordt de Senegalese Ndiaya Ndiaye gevraagd naar haar
ervaringen als tweede vrouw in een polygaam huwelijk. Ndiaye getuigt
dat ze houdt van het leven in een polygaam huwelijk omdat het haar
veel vrijheid oplevert. De huishoudelijke klussen worden er verdeeld
onder de twee vrouwen en de dienster, wat betekent dat ze een aantal
dagen per week vrijaf heeft. Ze hoeft er dus niet permanent te zijn
voor haar man. Naar eigen zeggen koos ze bewust voor polygamie omdat
ze voldoende tijd voor zichzelf wou, om bijvoorbeeld haar ouders te
bezoeken en hobby’s uit te oefenen. Ndiaye noemt zichzelf een
intellectuele en ruimdenkende vrouw, die niet enkel religieus maar
ook vrij wil zijn. Om al die redenen denkt ze dat ze niet zou kunnen
aarden in een monogaam huwelijk, waarin ze voortdurend opgeëist en
ingeschakeld zou worden. Het is uiteraard de expliciete koppeling
tussen polygamie en vrijheid die hier in het oog springt.

Dat het polygame huwelijk vandaag
dikwijls leidt tot spanning en conflict, heeft volgens sommige
commentatoren dan ook niet zozeer te maken met de traditie op zich,
maar eerder met de manier waarop die traditie tegenwoordig ingevuld
wordt. Volgens hen heerst een grote discrepantie tussen de wijze
waarop polygamie voorgeschreven wordt door de islamitische en
traditioneel-Afrikaanse cultuur enerzijds, en de hedendaagse praktijk
anderzijds. Veel mannen die vandaag polygaam trouwen, proberen zich
immers de privileges toe te eigenen zonder de verantwoordelijkheid
die daarmee gepaard gaat op te nemen.²⁸
Het polygame huwelijk blijft op die manier beperkt tot een erg
oppervlakkige blijk van weelde en macht, waarbij de traditionele
waarden niet langer in acht genomen worden. Een vaak voorkomend
probleem is bijvoorbeeld dat de man meer aandacht besteedt aan zijn
jongste vrouw en dat de status van de eerste vrouw niet meer
gerespecteerd wordt. Ook gebeurt het dat de man een nieuw huwelijk
aangaat zonder te overleggen met zijn andere vrouw(en), wat
natuurlijk voor ontgoocheling en een gevoel van vernedering zorgt.
Door zulke trends wordt een hele traditie ontwricht en ondermijnd,
betogen mensen zoals Nwoye en Nnaemeka.

De jeugd van
tegenwoordig

Om
bovenstaande bevindingen en standpunten over het polygame huwelijk
enigszins te toetsen aan de praktijk, legde ik mijn oor te luisteren
bij de plaatselijke bevolking. Ik voerde een reeks gesprekken met
jonge Senegalese vrouwen en mannen uit Saint-Louis. De meesten onder
hen ontmoette ik via Edulogos Senegal, waarvoor ik de
afgelopen maanden werkte. Edulogos Senegal is een organisatie die
bijles en omkadering verschaft, voornamelijk aan leerlingen van de
middelbare school. Zelf gaf ik er Engels en filosofie
aan mensen uit het laatste jaar en aan jongvolwassenen die hun
schoolloopbaan in het verleden staakten, maar die hun diploma alsnog
willen behalen door te slagen voor het eindexamen.

We spraken af op een
vrijdagmorgen tijdens de tweede week van de ramadan. De voormiddag
leek ons geschikt voor een uitgebreid gesprek, aangezien we dan nog
niet te murw zouden zijn van de warmte, de dorst en de honger. Het
was snoeiheet in Senegal, maar er werd een maand lang niet gegeten en
gedronken tussen zonsopgang en zonsondergang, van half zes ‘s
ochtends tot half acht ‘s avonds. Een hele beproeving, zelfs een
martelgang voor mij. Veel Senegalezen hadden er minder moeite mee,
zij bleken het gewend te zijn. On a l’habitude, drukten ze me
geregeld op het hart, en dat ik helemaal niet hoefde mee te doen.
Toch probeerde ik het. Niet uit religieuze overwegingen, eerder uit
praktische. Het was gewoon niet comfortabel om te eten en te drinken
in de nabijheid van een vastend volk. Daarbij was ik ook benieuwd
naar het proefondervindelijk ervaren van ontbering. Ik vroeg me af of
een mens een andere blik op pakweg armoede ontwikkelt als hij een
maand lang dagelijks honger en dorst lijdt. Maar ik slaagde er geen
enkele keer in om het vasten een hele dag vol te houden. In een loden
hitte wordt het na een uur of zeven zonder drinken onmogelijk om
normaal te functioneren. Het voelt aan alsof je van binnenuit
opgegeten wordt. Concentratie is uitgesloten, je wordt lusteloos en
raakt verward; hoofdpijn steekt uiteindelijk de kop op. Maar precies
om die reden hadden we dus afgesproken om elf uur ‘s ochtends. Awa
(25), Ndaye (24), Bineta (23), Soda (25) en Ndeye (22), zaten reeds
rond de tafel als ik toekwam, allen gesluierd en gehuld in lange
jurken, wat op vrijdagen tijdens de ramadan gebruikelijk is. Op
andere momenten komen ze doorgaans modern en westers voor de dag,
gecombineerd met fijne Afrikaanse franjes en patronen. Mooie en
gracieuze mensen trouwens, die Senegalezen, met hun gebeeldhouwde
lichamen en geboetseerde gezichten. Ook Abdou (30) schoof na een
tijdje aan. Met Max (28) en Mamy (21) had ik iets later een
afzonderlijk gesprek. Voor dit stuk smeed ik enkele fragmenten tot
een geheel.

Bestaat er volgens
jullie een debat over polygamie in Senegal?

Max: Natuurlijk,
het is een debat dat dagelijks gevoerd wordt, maar wel voornamelijk
in intellectuele kringen en niet in traditionele milieus. Dat debat
gaat dan over hoeveel vrouwen een man mag huwen. Hij moet ze namelijk
allemaal kunnen onderhouden.

Mamy: Ook op
school wordt erover gepraat, tijdens de lessen filosofie
bijvoorbeeld.

Welke zijn de
verschillende stemmen in het debat? Gaat het om een simpele
tegenstelling tussen mannen en vrouwen?

Max: Ja,
inderdaad, maar ook mannen onderling debatteren en discussiëren
erover. Zij vragen elkaar bijvoorbeeld raad over het al dan niet
aangaan van een tweede huwelijk. Vrouwen voeren dan weer dikwijls aan
dat het huwen van een tweede echtgenote niet haalbaar is omdat de man
het sowieso al moeilijk heeft om het gezin te onderhouden.

Wat zijn in feite de
voordelen van polygamie?

Bineta:
Er worden meer kinderen geboren.

Awa
(vult aan):
Waardoor er ook weer meer gelovigen zijn.

Abdou:
De kinderen kunnen later voor hun ouders zorgen.

En
de nadelen?

Soda:
De conflicten tussen
vrouwen. Die leiden er soms toe dat één van de vrouwen naar een
maraboe stapt en
vraagt of die een vloek over de andere vrouw wil uitspreken.

Doet
die maraboe dat dan zomaar?

Soda:
Ja,
je betaalt hem ervoor.

Ndaye:
Een
polygaam huwelijk creëert inderdaad veel conflicten.

Awa:
Er
wordt altijd wel één vrouw bevoordeeld.

Bineta:
Die voorkeur is natuurlijk en normaal, maar mag niet getoond worden.

Ndeye:
Volgensmij
is er geen enkel voordeel verbonden aan het polygame huwelijk.
Datgene waar je van houdt, wil je niet delen. Anders steekt jaloezie
de kop op.

Max:
Het is inderdaad een bron van familiale spanningen en discussies,
voornamelijk tussen vrouwen. Slechts zelden tussen de man en de
vrouwen. Polygamie kan naast jaloezie ook armoede in de familie
veroorzaken.

Zijn
jullie zelf kinderen uit een polygaam huwelijk?

Soda:
Ja,
mijn vader heeft twee vrouwen. Ik heb vier zussen en drie broers met
dezelfde vader en moeder. Daarnaast heeft mijn vader nog twee
kinderen met zijn andere vrouw.

Awa
(overigens een zus van Abdou):
Mijn vader had drie vrouwen, maar daarvan is er één overleden. Nu
nog twee dus. In totaal heb ik vier broers en zeven zussen.

Mamy:
Ik ben niet opgegroeid in een polygame familie.

Ndeye:
Mijn
vader heeft twee vrouwen.

Bineta:
De
mijne ook, maar hij is recentelijk van één ervan gescheiden. Ik heb
drie zussen en vijf broers.

Ndaye:
Mijn
vader heeft twee vrouwen en ik heb een zus en twee broers.

Max:
Mijn mama is rond haar vijftiende getrouwd als derde vrouw van mijn
vader en is bij het overlijden van de eerste vrouw tweede vrouw
geworden. De eerste vrouw kreeg twee kinderen, de tweede zeven en
mijn mama ook zeven. In totaal meer dan vijftien kinderen dus.

Hoe
wordt zo’n polygaam huwelijk in de praktijk georganiseerd?

Max: Mijn vader heeft één persoonlijke kamer en daarnaast
een kamer voor iedere vrouw. Voor de kinderen waren er aparte
jongens- en meisjeskamers. Mijn vader slaapt telkens twee nachten bij
de ene vrouw en vervolgens twee nachten bij de andere. Maar sommige
nachten slaapt hij ook alleen natuurlijk.

Waren
er soms spanningen bij jullie in het gezin?

Max:
Ja,
er waren spanningen tussen de vrouwen onderling en zelfs tussen de
kinderen. Maar soms hebben de vrouwen een goede band en zijn het
precies zussen of vriendinnen.

Abdou:
In negentig procent van de
huishoudens zijn er spanningen tussen de vrouwen. Veel vetes worden
zelfs voor de rechtbank uitgevochten.

Ndeye:
Bij
ons in het gezin waren er geen spanningen tussen de vrouwen.

(ook
Awa, Ndaye, Soda en Bineta verklaren dat er bij hen in het gezin
nooit problemen tussen de vrouwen waren)

Gaat de meerderheid
van jullie vrienden eigenlijk akkoord met het polygame huwelijk?

Awa: Neen,
mijn vriendinnen zijn er absoluut geen voorstander van. Ze willen
hun toekomstige echtgenoot niet delen. (Ndaye,
Bineta, Soda en Ndeye knikken beamend)

Ndaye:
Maar
er zijn ook mannen die voor monogamie kiezen.

Max: Al
mijn getrouwde vrienden hebben voor polygamie getekend, niet één
voor monogamie. Nog geen enkele daarvan is momenteel met twee vrouwen
getrouwd. Of ja, toch wel, een kennis met dezelfde leeftijd als ik,
een zakenman.

Mamy: De
tendens is dat meer en meer vrouwen weigeren.

En hoe staan jullie
persoonlijk tegenover het polygame huwelijk?

Awa, Ndaye, Bineta,
Soda en Ndeye (in koor):
Wij willen monogamie!

Max:
Ik
ben voor polygamie. Ik ben ermee opgegroeid en kan de traditie niet
afwijzen.

Mamy:
Ik
ben volledig tegen. Polygamie heeft volgens mij niets met godsdienst
te maken. Het bestaat enkel voor het plezier en de status van de man.
Ja, in de koran staat geschreven dat het een optie is, maar de
meerderheid van de vrouwen lijdt eronder. De man heeft namelijk
altijd een voorkeur, meestal voor zijn nieuwste vrouw, wat leidt tot
spanningen. Zelf zal ik geen polygaam huwelijk aangaan en dat zal ik
de man op voorhand vertellen. Als hij polygaam wil trouwen, huw ik
hem niet. Je kan maar van één persoon houden, denk ik. Indien je
toch van meerdere personen houdt, zal er steeds iemand de favoriet
zijn, wat leidt tot stress in het gezin.

Hebben
de vrouwen een stem in de beslissing van de man?

Max:
Enkel
in intellectuele kringen, elders niet.

Gaan
jullie aan jullie toekomstige echtgenoot vragen om te tekenen voor
monogamie?

Awa:
Ja,
ik ga dat vragen.

Ndaye:
Neen,
ik ga dat niet vragen.

Bineta
(die reeds getrouwd is, met Abdou nota bene):
Ik
heb dat niet gevraagd, nee. Zoiets zou veel problemen kunnen
veroorzaken in de toekomst. Als een man later een andere vrouw wil,
moet er immers gescheiden worden, wat veel erger is dan een tweede
vrouw in het huishouden.

Maar
Awa, jij gaat dus aan je toekomstige echtgenoot vragen dat hij tekent
voor monogamie?

Awa:
Ja,
inderdaad. (waarop
Bineta begint te lachen)

Bineta
(schaterend): Dat
is niet waar. Als je van hem houdt, accepteer je dat.

Ndeye:
Ik ga op voorhand vragen aan mijn man of hij voor monogamie wil
tekenen. Indien hij weigert zal ik die beslissing respecteren omdat
ik van hem hou.

Soda:
Als ik kon kiezen zou ik voor
monogamie kiezen, maar neen, ik ga die beslissing niet proberen te
beïnvloeden. De koran verleent de man het recht om meerdere vrouwen
te hebben.

Mamy:
Nooit van mijn leven zal ik met
een polygame man trouwen.

Het
lijkt erop dat mannen meer rechten hebben. Is dat iets wat vrouwen
willen veranderen?

Soda:
Neen, dat verschil berust op de
heilige koran.

Max:
Men moet steeds onthouden dat
in Senegal voornamelijk moslims wonen en dat mannen nu eenmaal meer
rechten hebben binnen de islam.

Mamy:
De mentaliteit begint te
verminderen en de ongelijkheid af te nemen. Maar de situatie is
historisch zo gegroeid en het is daardoor nog steeds het geval dat
vrouwen inderdaad minder rechten hebben dan mannen.

Awa:
Op intellectueel vlak zijn
mannen en vrouwen tegenwoordig gelijk. Beide seksen hebben evenveel
kansen in de politiek, in de media en op de arbeidsmarkt. Maar op
religieus vlak is er een verschil. De man staat er hoger en is
superieur. En religie is nu eenmaal altijd juist.

Waarom
willen mannen eigenlijk meerdere vrouwen?

Ndaye:
Mannen zouden ook gelukkig zijn
met één vrouw hoor, maar de islam geeft hen eenvoudigweg de
mogelijkheid tot het hebben van meerdere vrouwen. Het is ook zo dat
er meer vrouwen dan mannen zijn. Als iedere man slechts één vrouw
zou hebben, zouden er niet genoeg mannen voor alle vrouwen zijn.

Soda:
Ja, vrouwen zijn talrijker.

Max:
Het polygame huwelijk geeft al
die vrouwen de mogelijkheid om te trouwen.

Denken
jullie dat het polygame huwelijk zal blijven bestaan?

Mamy:
Het polygame huwelijk zal misschien minder gangbaar worden, maar het
zal niet verdwijnen, denk ik.

Max:
Polygamie
zal nooit ophouden te bestaan in Senegal. Ten eerste omdat het een
religieus fenomeen is en de meerderheid van de bevolking religieus
is. Ten tweede omdat het in de traditie en de cultuur ingebakken zit.

Soda:
Het zal nooit veranderen.

Ndaye:
We
denken dat polygamie zal blijven bestaan. Het behoort tot onze
cultuur. We kunnen of mogen dat niet veranderen.

Maar
stel nu dat jullie het toch kunnen of mogen veranderen. Zouden jullie
dat dan doen?

Awa,
Ndeye, Bineta, Soda, Ndaye (in koor):
Jaaa!

Abdou:
Polygamie
zal tot het einde der tijden blijven bestaan.

Maar
denk je niet dat het problematisch is dat misschien wel de
meerderheid van de bevolking daar een probleem mee heeft?

Abdou:
Voor
sommige zaken is een consensus nodig, maar andere zaken hangen louter
van de goddelijke wil of het goddelijke woord af en die stelt men
niet in vraag. De koran is het woord van god en is belangrijker dan
alles op de wereld. (Awa,
Ndaye, Soda, Bineta en Ndeye knikken instemmend)

Maar
de koran zegt dat het een optie is, geen verplichting. Je kan je
vrouw dus gelukkig maken en kiezen voor polygamie.

Abdou:
Ja, het is inderdaad mogelijk
dat ik dat doe en dat ik kies voor een rustig leven.

Max:
De islam geeft polygamie weliswaar als optie, maar indien je de
middelen hebt om meerdere vrouwen te onderhouden, dan wordt het toch
aanbevolen.

Abdou:
Trouwens, in Europa heeft men minnaressen en veel meer scheidingen.

Een
vraag voor de vrouwen ten slotte: wat zouden jullie eigenlijk van de
omgekeerde situatie vinden? Zouden jullie meerdere mannen willen
huwen?

Awa,
Ndeye, Soda, Bineta, Ndaye (in koor):
Nee!

Na
afloop van het gesprek wandelde ik voorbij de klas van het eerste
leerjaar van de lagere school. Juffrouw Khady (38) was buiten aan een
tafel in de weer met de rapporten. Ze had duidelijk flarden van onze
conversatie opgevangen en pikte spontaan in. Ook zij vertelde dat
Senegalese vrouwen het moeilijk hebben met polygamie, maar dat ze het
accepteren omdat het wordt opgelegd door de godsdienst. Religieuze
zaken zijn dogmatisch en worden niet betwijfeld, verklaarde Khady.
Hoewel ook haar eigen man bij het ondertekenen van de huwelijksakte
voor de polygame optie had gekozen, was ze nog steeds zijn enige
echtgenote. Indien er op een dag een tweede vrouw bijkomt, zal ze dat
aanvaarden. Uit eerste hand weet ze echter dat zo’n situatie veel
concurrentie en jaloezie teweegbrengt. Haar eigen vader heeft immers
drie echtgenotes, van wie haar moeder de derde is. Omdat er zoveel
problemen in het gezin optraden, verhuisden de vrouwen uiteindelijk
naar verschillende woningen, iets verder uit elkaar, getuigde ze.

Ter afronding

Uit
de gesprekken die ik voerde bleek telkens weer de grote invloed –
en soms ook wel de sterke greep – van traditie en religie.
Fenomenen die hun verankering in de cultuur en hun legitimering in de
godsdienst vinden, lijken voor veel Senegalezen nauwelijks vatbaar
voor discussie. Zelfs vrouwen die allerminst zitten te wachten op een
polygaam huwelijk, voelen zich niet altijd gemachtigd om zich te
verzetten of om hun invloed te doen gelden. Toch is het redelijk om
aan te nemen dat een steeds grotere aanwezigheid van vrouwen in de
publieke sfeer de maatschappelijke agenda blijvend zal beïnvloeden.
Vrouwelijke stemmen zullen immers een groter bereik krijgen en
zwaarder doorwegen in allerlei debatten. Waartoe zo’n evolutie
uiteindelijk leidt, zal blijken in de toekomst.

Afronden
doe ik ten slotte met een bevinding in de marge. Senegal is duidelijk
een diepgelovig land, maar wordt gekenmerkt door religieuze
tolerantie. Diverse islamitische broederschapen bestaan er vredig
naast elkaar en ook religieuze minderheden lijken er hun overtuiging
ongehinderd te beleven. Religieuze spanningen schijnen er met andere
woorden amper voor te komen. Bovendien kent ook de Senegalese
politiek een stabiel en respectabel democratisch gehalte. In het
verlengde daarvan kreeg ik er nooit te maken met nare reacties of
negatieve opmerkingen bij al mijn vragen en persoonlijke standpunten,
in tegendeel. Ook wat dat betreft heeft Senegal zijn bijnaam le
pays de la téranga (het land
van de gastvrijheid) dus zeker bevestigd.

Noten

1 FOD
Economie, 2014.

2 Agence
Nationale de la Statistique et de la Démographie (ANSD), 2015, p.
2.

3 Althans,
volgens de meest recente cijfers daarover: ANSD, 2012, p. 59.
Opmerking: het gaat hier over de getrouwde Senegalese vrouwen tussen
15 en 49 jaar oud.

4Hayase,
Y. & Liaw, K.-L., 1997, p. 296.

5Fenske,
J., 2013, p. 7.

6Hayase,
Y. & Liaw, K.-L., 1997, pp. 294-295.

7Johnson,
H., 2005, p. 575.

8Koran,
4:3, p. 23.

9Fried-Tanzer,
H., 2013, p. 7.

10Johnson,
H., 2005, p. 571.

11Koran,
4:129, p. 28.

12Ibid.,
4:24, p. 24.

13Ibid.,
24:2, p. 98.

14Johnson,
H., 2005, p. 576.

15Code
de la Famille Sénégalais, art. 65, p. 15; art. 133, p. 25.

16Ibid.,
art. 149, p. 28.

17Rossi,
P., 2015, p. 4; Fried-Tanzer, H., 2013, p. 17.

18Johnson,
H., 2005, p. 573.

19Tertilt,
M., 2005, p. 1341, 1343.

20Krueger
Enz, M., 2014, p. 63-64.

21Nwoye,
A., 2007, p. 393-394.

22Ibid.,
p. 386.

23Nnaemeka,
O., 1997, geciteerd in Nwoye, 2007, p. 395.

24Nwoye,
A., 2007, p. 395-397.

25Johnson,
H, 2005, p. 573.

26Nwoye,
A., 2007, p. 398.

27Fried-Tanzer,
H., 2013, p. 15.

28Nwoye,
A., 2007, p. 384, 397.

Bronnen

Agence Nationale de la Statistique et
de la Démographie (ANSD), 2012. Enquête Démographique et de
Santé à Indicateurs Multiples. Sénégal (EDS-MICS) 2010-2011.
[pdf]
beschikbaar: http://dhsprogram.com/pubs/pdf/FR258/FR258.pdf
[geraadpleegd op 15 juli 2015].

Agence Nationale de la Statistique et
de la Démographie (ANSD), 2015. Sénégal: Enquête Démographique
et de Santé Continue (EDS-Continue) 2014.
[pdf]
beschikbaar: https://dhsprogram.com/pubs/pdf/FR305/FR305.pdf
[geraadpleegd op 15 juli 2015].

Code
de la famille Sénégalais [pdf] beschikbaar via Equal
Rights Trust:
http://www.equalrightstrust.org/ertdocumentbank/CODE_FAMILLE.pdf
[geraadpleegd op 15 juli 2015].

Fenske, J., 2013. African polygamy:
Past and present. Munich Personal RePEc Archive.
[pdf]
beschikbaar:
http://mpra.ub.uni-muenchen.de/48526/1/MPRA_paper_48526.pdf
[geraadpleegd op 15 juli 2015].

FOD Economie, 2014. Belgische
bevolking blijft groeien, maar minder snel.
[pdf]
beschikbaar:
http://statbel.fgov.be/nl/binaries/PB-Bevolking1januari2014_tcm325-252743.pdf
[geraadpleegd op 15 juli 2015].

Fried-Tanzer, H., 2013. The Modern
Opinions Regarding Polygamy of Married Men and Women in Dakar.
Independent Study Project
(ISP) Collection.
[pdf] beschikbaar:
http://digitalcollections.sit.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2707&context=isp_collection
[geraadpleegd op 15 juli 2015].

Hayase, Y. & Liaw, K.-L., 1997.
Factors on polygamy in sub-saharan Africa: findings based on the
demographic and health surveys. The
Developing Economies,
XXXV (3), pp. 293-327.

Johnson, H., 2005. There are Worse
Things Than Being Alone: Polygamy in Islam, Past, Present, and
Future. William & Mary
Journal of Women and the Law,
11 (3), pp. 563-596.

Koran
[pdf]
beschikbaar via Ars
Floreat:
http://www.arsfloreat.nl/documents/Koran.pdf
[geraadpleegd op 17 juli 2015].

Krueger Enz, M., 2014. Nafissatou Dia
Diouf’s Critical Look at a “Senegal in the Midst of
Transformation”. African
Studies Quarterly,
14 (3), pp. 57-73.

Nwoye, A., 2007. The Practice of
Interventive Polygamy in Two Regions of Africa: Background, Theory
and Techniques. Dialectical
Antthropology,
31, pp. 383-421.

Rossi,
P., 2015. Strategic Choices in Polygamous Households: Theory and
Evidence from Senegal. [pdf] beschikbaar:
http://afse2015.sciencesconf.org/61562/document
[geraadpleegd op 9 juli 2015].

Tertilt, M., 2005.
Polygny, Fertility, and Savings. Journal
of Political Economy,
113 (6), pp. 1341-1371.

Afbeelding

L’Autre
Femme (beeld uit de film van Marie Kâ, 2013), gevonden op de website
van het Goethe
Institut:
http://www.goethe.de/ins/za/prj/afm/fil/dak/enindex.htm
[geraadpleegd op 3 juli 2015].