Trump was een ramp, maar ook zijn voorgangers dachten dat democratie en gecon­centreerde rijk­dom kunnen samengaan. De zegeningen van onze moderne techno­logie zijn relatief: superi­eure wapens kunnen de wereld vernietigen, maar ons econo­misch systeem stelt ons niet in staat tijdig in te grijpen in een pandemie.

Misschien is het te vroeg om een politieke necrologie van de Amerikaanse presi­dent Donald Trump te schrijven. Hij heeft immers de macht nog niet overgedragen aan president-elect Joe Biden. Maar zijn relatie met Fox News, zijn geliefde news channel, staat op een laag pitje. Blijkbaar heeft de eigenaar, de machtige, bijna 90-jarige Rupert Murdoch, Trump laten vallen. Maar Murdoch heeft het niet alleen voor het zeggen. Achter de schermen speelt zich een Murdoch-familietwist af over de vraag of Fox Trump loyaal moet blijven. Maar nu Trumps trouwe volgeling William Barr, de minister van Justitie, heeft gezegd dat zijn medewerkers geen onregelmatigheden hebben kunnen vaststellen, staat het wel vast dat de president het stokje zal moeten doorgeven.

Iedereen met een beetje gezond verstand vroeg zich vertwij­feld af hoe vast­goed­mag­naat en reality-tv-ster Donald Trump de vijfen­veertigste president van de Verenigde Staten kon worden. Wie de zaken door een nuchtere lens bekijkt stelt echter vast dat de afbraak van een geloof­waardig politiek discours in de VS al lang vóór het aan­treden van president Trump begon. Trump was onge­twijfeld een ramp, maar toch niet excep­tioneel. Zijn parmantige verschijning tekende perfect het portret van Washington en Wall Street van de afgelopen kwart eeuw.

Niet gedreven door onbaatzuchtigheid of democratische idealen

Trump claimde het Witte Huis op grond van zijn immense fortuin. Dat ver­leende hem het verheven recht om welke strapatsen dan ook te onder­nemen om Amerika weer ‘onovertroffen’ te maken. Als reddende engel daalde hij juni 2015 de gouden roltrap van zijn Trump Tower af naar de kolossale lobby, om in een sfeer van geld-is-macht zijn kandi­datuur aan te kondigen. De kandi­daat voor het hoogste ambt in de Verenigde Staten werd duidelijk niet gedreven door onbaat­zuch­tig­heid of demo­cra­tische idealen. Ik perso­nifieer het grote geld, de rest kan de pot op. Dat was het beeld dat hij uitstraalde en tijdens zijn presi­dent­schap zou volhouden.

Trump wist de juiste snaar te treffen bij zijn gehoor. Zijn aan­hang bestaat veelal uit mensen in de marge van de samen­leving, slacht­offer van veertig jaar klassen­strijd ont­ketend door de cate­gorie ego­ïstische rijken die zich bekreunden over het toe­nemende protest van de onder­klasse. Had Trump niet zo’n afkeer gehad van boeken, dan zou hij zich de on­ster­felijke uitspraak herinneren van de in 1916 door president Woodrow Wilson aan­gestelde opper­rechter Louis Dembitz Brandeis: ‘We moeten kiezen of delen. We kunnen kiezen voor demo­cratie, of voor een samen­leving waarin het fortuin in handen is van een kleine minder­heid. Maar we kunnen niet beide hebben.”

We moeten niet naïef zijn. Trumps houding is niets nieuws. Demo­cratie stond ook niet hoog in het vaandel van Reagan, vader en zoon Bush, Clinton en Obama. Ook Reagan wilde Amerika weer een land maken waar iedereen rijk kan worden. De democratie en de New Deal van zijn verre voor­ganger Franklin Delano Roosevelt moesten daar­voor wijken. Reagan wist misnoegde rechtse groepen te verenigen onder de credo’s ‘geld brengt rijken op een hoger niveau, maakt mensen gezond, rijk en wijs’ en ‘geld verwent arme mensen, het maakt ze dom, lui en ziek’. Samen met de Britse premier Mar­garet Thatcher stond hij aan de wieg van het neo­liberale kapi­ta­lisme.

Doctrine van verlicht egoïsme

In de jaren negentig omgedoopt tot neo­libera­lisme, heeft de doctrine van verlicht egoïsme model gestaan voor het politieke en culturele gedachte­goed van Reagan. Die beloofde een terugkeer naar het van Apaches gezuiverde Amerika, herrezen uit de as van Viet­nam en het vuil van Water­gate. Een vrije-markt-Amerika, ontdaan van over­heids­inter­ventie, waar de privé primeert boven het alge­meen belang, een mogend­heid die in de massa­vernie­tigings­wapen­wed­loop met Rusland altijd de boven­hand heeft. Amerika kijkt terug op veertig jaar privatisering, mono­polisering, verrijking van de top, en verval van infra­structuur, energie­voorziening en sociale voor­zieningen.

Als president was Trump de vaandel­drager van de rijken, altijd in de media, maar met lak aan recht­staat, klimaat en milieu, prijs­schieter in Syrië en Afgha­nistan, en moor­denaar van een Iraanse generaal op vredes­missie. Zijn tegen­standers waren al even dwaas. Impeach­ment om geruchten. Terwijl de kritiek op hem aan­zwol bleef Trump zijn achter­ban bespelen met quatsch als zou Obama hem af­luis­teren en de media hem van ver­raad beschul­digen. De teloor­gang van de demo­cratie ten voeten uit. Trump deed niet onder voor Reagan: regeren werd show­business. Voor beiden zat rechter Brandeis er naast: Ameri­kaans exceptio­nisme betekent dat demo­cratie en ge­con­cen­treerde rijk­dom kunnen samen­gaan.

Vandaag kunnen we een echo maken van elk onder­deel van het lichaam, we kunnen het hart bewaken, we hebben een GPS en kunnen geld pinnen, en onze smart­phone laat toe om con­tinue op de beurs te handelen. Maar de techno­logie leert ons niet waar het naar toe moet met de mens­heid. Uni­versi­teits­biblio­theken staan voor ons open, maar we kunnen niet door­dringen tot de essentie van ons bestaan, alles wat ons tot mens maakt. Onze techno­logie levert supe­rieure wapens, maar bij gebrek aan échte vijanden weten we niet op wie we die moeten richten. We beschikken over schit­terende informatie­systemen, maar ons econo­misch systeem stelt ons niet in staat tijdig in te grijpen in een pandemie.

Het ziet er naar uit dat Amerika straks zal worden geleid door een rationeler president, maar tenzij de internationale gemeenschap de huidige technologie aan zich ondergeschikt maakt en deze inzet om onze planeet te redden, zullen ons speelgoed én ons kortzichtig egoïsme diezelfde planeet met alles erop en eraan te gronde richten.