Sinds zaterdag 7 mei is Labour’s populaire kopstuk Sadiq Khan, een zoon van een geïmmigreerde Pakistaanse buschauffeur, burgemeester van Londen. Hij won van de conservatieve miljonair Zac Goldsmith met een overtuigende meerderheid in een van de grootste opkomsten ooit in de geschiedenis van het Londens burgemeesterschap. En hoewel Londen zelf er geen twee keer over moest nadenken, trok de rest van de wereld toch hun ogen open over het feit dat een Westers bastion als Londen een moslim als burgemeester kiest. Goldsmith’s campagne steunde dan ook op het feit dat Khan in het verleden een platform deelde met islamisten die later extremer werden. Welke boodschap stuurt Groot-Brittanië nu de wereld in met deze aanstelling en hoe past die in het grotere plaatje van de ideeën-oorlog tussen Oost en West? Een blik op de geschiedenis van propaganda langs beide kanten biedt verheldering.

Wat nog markanter is dan een moslim die burgemeester van het hart van de Angelsaksische cultuur wordt is een Pakistaan die dat wordt en daar blijkbaar een breed draagvlak voor weet te vinden. De Pakistaanse diaspora in Londen is ondertussen zo groot dat ze als integraal deel van de bevolking van Londen wordt gezien. Maar hun ambigue relatie met hun koloniale onderdrukker illustreert perfect de complexe relatie die de moslimwereld met het Westen heeft. Als zoon van een Pakistaanse inwijkeling kan ik zeker meespreken over die identiteitscrisis die veel Pakistaanse Britten voelen. Uit een Brits onderzoek uit 2010, waarbij Pakistaanse jongeren en moeders in focusgroepen geïnterviewd werden, blijkt hetzelfde. 

“On paper I am Muslim and British and my parents are Pakistani. What comes first is Muslim, Pakistani, and then British. I don’t really know what being British is.“ 

Zo omschreef een van de respondenten de hiërarchie in zijn identiteit. En het is net die dichotomie die aan de basis ligt van de terreurstrategie van radicale netwerken. Want ondanks dat wij Europa als thuis omschrijven, toch staan we met één been buiten de culturele beleving van het hier wonen en opgroeien. De drone-aanvallen die zowel Amerika als het Verenigd Koninkrijk uitvoeren op Pakistaanse bodem werken een gevoel van wetteloos in de hand, iets waar islamistische propaganda gretig gebruik van maakt. Want veel van de aanslagen van de voorbije 30 jaar zijn gepleegd met de hulp van slapende cellen binnen onze eigen gemeenschap. Hun dubbele identiteit wordt actief gezocht door ronselaars. Het maakt hen de perfecte insider omdat ze reeds geïntegreerd zijn in hun gastland. 

In ‘Inside The Jihad: My Life With Al-Qaeda’ vertelt Omar Nasiri (niet zijn echte naam) hoe hij als Belgische Marokkaan begin jaren ’80 betrokken geraakte bij de wapenhandel van de radicale Algerijnse groepering GIA en de publicatie van diens propagandablad ‘Al-Ansar’. Later zou hij als dubbelspion voor de Franse DGSE en de Britse MI5 en MI6 naar de trainingskampen in Afghanistan trekken  en verslag doen vanuit radicale moskeeën in Londen. Er zijn twee dingen die doorheen zijn relaas opvallen. De tweestrijd waarmee Nasiri te maken krijgt wanneer hij beseft dat hij een aandeel heeft in het doden van onschuldige burgers, en hoe de boodschap van de GIA en Al-Qaeda al heel vroeg wist in te spelen op Nasiri’s flexibele identiteit.

Al-Khilafa

De mythe van het Kalifaat is het perfecte tegenwicht voor moslimjongeren die zich vervreemd voelen van hun thuisland. Het pan-islamitische kalifaat waarin grenzen overbodig zijn bleek niet opgewassen tegen de hegemonie van de Arabische bevolking over bijvoorbeeld de Turken. Nationalisme was een van de basisprincipes van alle Westerse landen, die hun spieren lieten rollen en hun invloed uitbreidden. Daarom was het een ideaal middel voor de moslimwereld om hun opgebouwde achterstand tegenover het westen weg te werken. De ambigue relatie tussen het westen en de islamitische wereld ligt hem erin dat nationalisme het sterkst werd in landen waar de westerse onderdrukker als gecentraliseerde vijand kon worden aangesteld. Dit verklaart bijvoorbeeld de sterke nationalistische groeperingen in zowel India als Pakistan, waar de onderdrukking door de Britten meedogenloos is geweest. 

Hier loert het gevaar van met een westerse bril naar de feiten te kijken. We denken nog te vaak dat onze koloniale missies ter verspreiding van onze ideeën van hoe een samenleving er zou moeten uitzien grote successen waren. Westerse waarden hebben de traditionele waarden echter nooit helemaal vervangen of er een harmonieuze kruisbestuiving mee aangegaan. Het kalifaat biedt een alternatief aan een gefaald nationalistisch systeem, met een ummah (geloofsgemeenschap) die elke etniciteit op aarde kan aannemen. 

Dit idee is in de afgelopen 5 jaar door Islamitische Staat geadopteerd en op steroïden geplaatst. Die communicatie is zo weldoordacht en uitgepuurd dat men gerust van een PR-revolutie mag spreken. Ze hebben ingezien dat ze het meeste kans maken om leden voor hun kalifaat aan te trekken door zich te richten op de bevolking van het systeem dat ze tot de dood bevechten. In tegenstelling tot wat velen wel menen te zien vindt hun boodschap van één islamitische staat zonder nationale identiteiten geen breed draagvlak in de moslimwereld. 

Dat weten ze en daarom is hun techniek van leden ronselen gebruik gaan maken van sociale media en montagetechnieken die zo doen denken aan Westerse cinema en games. Die verandering in communicatie is ook geen geleidelijk groeiproces geweest maar een ware revolutie, getuige de overgang van een rudimentaire website naar een 80 pagina’s tellend glossy magazine genaamd ‘Dabiq’. Archaïsche talking heads als Bin Laden en Al-Zawahiri hadden niet meer dezelfde invloed als voordien op een moslimgemeenschap die vloeiend is in de beeldtaal van Hollywood.  Een constante stroom van berichten wordt o.a. via Twitter, AskFM en Playstation 4 de wereld ingestuurd, op zoek naar jongeren die vatbaar zijn voor hun boodschap. 

Koude Oorlog

Het discours van Westerse media dat zich tegen extremisme uitspreekt bevat echter dezelfde ingrediënten als de propaganda van het andere kamp. Nieuws, opinie en fictie propageren allemaal eenzelfde unitair concept van vrijheid waartoe geen enkel ander alternatief te bieden valt. In tegenstelling tot educatie dient propaganda niet om een open en kritische houding te leren aannemen maar om dat juist uit te schakelen. Het westers discours rond anti-extremisme draagt zelfs veel meer eigenschappen van traditionele propaganda met zich mee dan IS-propaganda. Soms lijkt het erop dat we nooit uit de Koude Oorlog zijn geraakt als men de boodschappen van Amerikaanse of Belgische politici onder de loep neemt. IS, en de globale jihad bij uitbreiding, gaat voorbij aan bepaalde aspecten van propaganda aangezien het eerder een propagatie van een religieus model is dan een politiek systeem. De nood voor de steun van kunstenaars of intellectuelen en de zogezegde afkeer voor geweld die het westen nog steeds hoog houdt zijn daarom compleet overbodig. Wat echter wel een grote rol speelt in het elan van beide partijen zijn de wreedheden die ze ekaar aandoen. Daarom is het nu interessant om te zien dat iemand die zich zo actief tegen drone-aanvallen in Pakistan inzette nu in deze machtspositie wordt verkozen.

Hoewel de uitstoot van de westerse media sinds 11 september als propaganda kan worden geïnterpreteerd valt er wel iets te zeggen voor de evolutie die ze doorgemaakt hebben. De aanstelling van Sadiq Khan kan als symbool worden gezien voor de tolerantie en seculiere diversiteit die de Britten ondanks alles toch altijd hoog in het vaandel hebben gedragen. Dat dit door eerlijke verkiezingen is gebeurd tegen een kandidaat die al het slechte van de neoliberale staat vertegenwoordigt (volgens de publieke opinie sinds de Panama-Papers althans) geeft die aanstelling en de boodschap die erachter ligt alleen maar meer legitimiteit. Westerse denktanks zijn gaan inzien dat om de narratief die jihadisten over de afgelopen 20 à 30 jaar tot in detail hebben ontwikkeld te counteren, ze zelf een geloofwaardige en legitieme tegen-narratief moeten bieden. Het volstaat al lang niet meer om een cel op te rollen en met de Special Forces van dienst te poseren voor de foto. In het Verenigd Koninkrijk lijkt het erop dat ze dat hebben begrepen.