(3) Wat is het biologisch nut van religie?

We stellen vast dat de mensheid de enige diersoort is met religie. Richard Dawkins, de bioloog die “De zelfzuchtige genen” schreef en een strijdbaar atheïst is, vroeg zich in “The God Delusion” af (p. 190-192, Nederlandse vertaling: “God als misvatting”) wat het biologisch nut was van religie. Hij wees op de negatieve aspecten: godsdienstoorlogen, mensenoffers, verspilde energie in het bouwen van kathedralen enzovoort en stelde de juiste vraag: “Wetende dat we het product zijn van darwinistische evolutie moeten we ons afvragen welke druk of soorten druk uitgeoefend door natuurlijke selectie aanvankelijk de impuls naar religie bevorderde.” Hoe hielp religie de mens beter te overleven, zich beter voort te planten? Wat waren met andere woorden de factoren die er toe bijdroegen dat religie onze soort hielp zich beter voort te planten?
We zullen ook een antwoord moeten geven op de vraag hoe we de negatieve verschijnselen van religie in het kader van de voortplanting van de mens kunnen verklaren. In de natuur wordt een hinderpaal voor de voortplanting meestal uitgeschakeld.
Het wordt moeilijker als we weten dat veel er op wijst dat religie niet 5000 jaar oud is, zoals men dat in vele recente boeken nog terugvindt, maar waarschijnlijk meer dan een miljoen jaar. Recente pogingen om religie af te schaffen tijdens b.v. de Franse, Russische en Albanese revoluties om er slechts een paar te noemen liepen op niets uit. Ze kwamen terug “with a vengeance”. We moeten dus ook een antwoord vinden op de vraag waarom religie zo lang bestaat en waarom het onuitroeibaar lijkt.
Misschien is er een vraag die ons kan gespaard blijven: kunnen mensen leven zonder religie? Er zijn sedert lang atheïsten die in geen enkele god, noch andere bovennatuurlijke entiteit geloven. Opgelost? Ja, maar … hoe kunnen die mensen zonder religie? Zijn b.v. nazisme en stalinisme geen religies zonder god? De eerste vraag opgelost roept dus een andere op: kunnen mensen wel zonder iets wat religie vervangt?
Als we willen weten wat het biologisch nut is van religie kunnen we kijken naar wat ons scheidt van de soorten die genetisch het meest met ons verwant zijn. We delen 98,87%  van onze genen met chimpansees en bonobo’s. Zij hebben in tegenstelling tot ons helemaal geen religie.
We nemen nochtans redelijkerwijze aan dat wij bonobo’s en chimpansees evolutionair achter ons hebben gelaten. Wat maakt dat alle mensen wereldwijd tot voor kort allemaal geloofden? Indien we zouden aannemen dat religie pas ontstond met de grote beschavingen van Mesopotamië, China, Egypte, Inca’s en Azteken dan zouden we het nog als een ‘accident de parcours’ kunnen beschouwen. Wat maakt 5.000 of 10.000 jaar religie op een geschiedenis van de mens die 2,4 miljoen jaar oud is uit. Die veronderstelling mogen we opbergen. Religie is bij de mens zeer oud. We zullen er ons dus niet kunnen van afmaken met een gemakkelijke verklaring. We moeten religie kunnen duiden in de evolutie van de menselijke soort, met nadelen die we kennen maar we moeten ook voordelen kunnen aangeven in de reproductie van de mens. 

(4) Geen recent fenomeen: archeologische sporen

Het rode oker lijkt een magische aantrekkingskracht gehad te hebben op onze voorouders. Het werd in meerdere periodes gebruikt door de prehistorische mens, door Homo erectus waar hij leefde, Neanderthalensis in Europa en door Homo sapiens over de hele wereld. Vaak in associatie met graven maar ook als lichaamsversiering. We weten uit veel culturen die tot vrij recent bestonden dat oker wereldwijd synoniem was voor bloed en leven. Waarschijnlijk werd oker bij begrafenissen gebruikt als een symbool voor het verder leven na de dood. “Stukken hematiet (roodijzersteen) of oker schijnen in grotten in Zuid-Afrika gedragen te zijn tot 800.000 of 900.000 jaar geleden; een kleine okersteen met fijne schuine lijntjes werd gevonden in de acheuleenlaag in Hunsgi in Zuid-India, is tussen 200.000 en 300.000 jaar oud en schijnt gebruikt te zijn als een krijt op de rots. Een steentijdsite in Nooitgedacht bij Kimberley, Zuid-Afrika leverde een okerfragment op de grond op met een geschatte datum van 200.000 jaar. Stukken pigment van ongeveer 12 5.000 jaar oud werden gerecupereerd van een Zimbabwaanse schuilplaats. In Becov, Tsjechie werd in een grot een stuk rood mineraal met verticale streepjes gevonden uit het acheuleen en gedateerd op circa 250.000 jaar. Op de nog vroegere site van Terra Amata (Nice, Frankrijk, 400.000 BP) werden 75 stukjes pigment gevonden in kleur variërend van geel tot bruin, rood en purper; de meeste hebben sporen dat ze kunstmatig geschuurd zijn en werden duidelijk in de site gebracht door de bewoners aangezien ze niet in de natuurlijke omgeving voorkomen.”(1)
Andere voorbeelden:
• In de Kapthurin Formation (Kenia), werd tussen 540.000 en 300.000 BP rode oker verwerkt.
• Wonderwerkgrot (ZA) tussen 400.000 en 350.000 jaar geleden: aanwijzingen voor mijnexploitatie van oker.
• Terra Amata (Frankrijk), 450.000 à 380.000 BP.
• In de Twin Rivers Cave (Zambia), 400.000-200.000 BP, werden klonters, gele, rode en zwarte minerale pigmenten gevonden met sporen van intens gebruik.
• Sima de los Huesos (Spanje), Homo, heidelbergensis, mogelijk de oudst bekende begrafenis ter wereld, ongeveer 350.000 jaar oud.
• Hunsgi (India), 300.000 à 200.000 jaar geleden.
• Pomongwe (Zimbabwe), 250.000 – 220.000 BP.
• Be?ov (Tsjechië), 250.000 BP.
Rode oker was ook symbool voor bloed. Onze verre voorouders wisten natuurlijk dat wie te veel bloed verloor, mens of dier, zou sterven. Het strooien van rode oker op lijken was een uiting van het geloof dat de dood van het lichaam niet het einde was van de ziel/het leven van de dode verwant. Religie is waarschijnlijk honderdduizenden, misschien een miljoen jaar of ouder.

Marc.Vermeersch@gmail.com

BP = Before Present, Voor vandaag.

(1) Paul Bahn & Jean Vertut, Journey Through the Ice Age, University of California Press, 1988 (1997), p.23-24.