Acties van burgerlijke ongehoorzaamheid maken al jaren deel uit van de campagnes van Vredesactie. Daarnaast geeft Vredesactie vorming en training aan groepen die acties van burgerlijke ongehoorzaamheid opzetten.
‘Burgerlijke ongehoorzaamheid’ is een term met een lange traditie en een specifieke morele betekenis. De term wordt echter op uiteenlopende manieren gehanteerd en toegepast op heel verschillende acties. Wat betekent burgerlijke ongehoorzaamheid voor Vredesactie? Aan welke voorwaarden moet een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid voldoen? De algemene vergadering van Vredesactie van september jl. boog er zich over. Niet om de betekenis van burgerlijke ongehoorzaamheid voor eens en voor altijd vast te leggen of om de ethische grenzen van actievoeren in beton te beitelen, wel om ons eigen denkkader af te bakenen en begripsverloedering tegen te gaan.
Na afloop van de geanimeerde en boeiende discussie, een interview met staflid Roel Stynen.
Burgerlijke ongehoorzaamheid onderscheidt zich van legale acties zoals petities, betogingen,… Waarom?
Een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid is per definitie illegaal. Je overtreedt bewust bepaalde wetten om een misdrijf, onrecht of probleem aan de kaak te stellen, om dialoog af te dwingen als niet te negeren stem in het debat, om een status quo te doorbreken.
Je overtreedt niet gelijk welke wet; er is een zekere samenhang tussen de wet die je overtreedt en het onrecht of probleem waar het over gaat. Bovendien houd je je aan bepaalde voorwaarden. Acties van burgerlijke ongehoorzaamheid zijn geweldloos, openlijk en je aanvaardt eventuele juridische consequenties als onderdeel van de actie.
Volstaan de legale kanalen dan niet?
Acties van burgerlijke ongehoorzaamheid maken deel uit van een actiestrategie waarbij je liefst tegelijk ook andere manieren gebruikt om een probleem aan de kaak te stellen of om bijvoorbeeld de overheid te beïnvloeden. In de meeste gevallen ga je eerst die ‘ legale’ kanalen gebruiken vooraleer je tot burgerlijke ongehoorzaamheid overgaat.
Maar soms werken die kanalen van onze democratie niet. Machtige belangengroepen domineren vaak het publieke debat. Denk maar aan de wapenlobby die miljoenen euro’s ter beschikking heeft om regeringen te beïnvloeden. Zij gebruikt daarvoor legale kanalen. Maar is dat democratisch? Bewegingen gebruiken burgerlijke ongehoorzaamheid om het debat open te trekken, om een stem te veroveren en zich op te stellen als een te respecteren gesprekspartner.
Acties van burgerlijke ongehoorzaamheid versterken op die manier de democratie. Als je democratie herleidt tot de ‘normale’, legale procedures zoals verkiezingen, kom je uit bij een heel arme invulling van democratie. Conflict en debat zijn juist essentieel voor democratie. Burgerlijke ongehoorzaamheid maakt het mogelijk om conflicten zichtbaar te maken en dialoog en discussie centraal te plaatsen.
De actie tegen genetisch gemanipuleerde aardappelen in Wetteren was daarvan een voorbeeld. Je kunt het oneens zijn met de argumenten van de Field Liberation Movement of met de manier waarop de actie verlopen is, maar de actie maakte wel een debat los. De actie zette het onderwerp op de agenda en creëerde ruimte voor stemmen die daarvóór weinig gehoord werden.
Acties van burgerlijke ongehoorzaamheid zijn geweldloos. Maar geweld is toch een relatief begrip? Hoe baken je dat af?
Iedereen heeft een andere definitie van geweld en geweldloosheid. Als actievoerders de omheining van een militaire basis open knippen, is dat dan geweld? Voor sommige mensen wel, voor andere niet. Het heeft weinig zin om voor eens en altijd de definitie van geweld en geweldloosheid te willen vastleggen.
Voor Vredesactie staat de fysieke integriteit van elke mens centraal. Fysiek geweld tegen mensen wijzen we resoluut af. Het is de verantwoordelijkheid van alle deelnemers aan onze acties om de actie geweldloos te houden. Dat betekent ook dat we vermijden om geweld uit te lokken. We tonen respect voor iedereen die bij de actie betrokken is. Dat geldt uiteraard net zo goed voor buurtbewoners, politie of militairen als voor medeactievoerders. In een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid leg je een conflict bloot, bijvoorbeeld tussen geweldloze actievoerders en een overheid die een illegaal kernwapenbeleid mee in stand houdt of betrokken is bij oorlogsvoorbereidingen, maar daarom hoef je nog niet de fysieke confrontatie aan te gaan met de ordediensten.
Hoe gaat Vredesactie daar in de praktijk mee om?
Net omdat geweld en geweldloosheid zo’n relatieve begrippen zijn, is het belangrijk dat je het vooraf eens bent over de richtlijnen tijdens een actie. Op die manier weet je dat de mensen met wie je actie voert op dezelfde lijn zitten en niet plots dingen gaan doen die andere actievoerders in gevaar brengen. Daarom vragen we aan mensen die deelnemen aan bijvoorbeeld bomspotting-acties dat ze een geweldloosheidsverklaring ondertekenen waarin ze zich ertoe verbinden geweldloos actie te voeren (zie kader).
Maar belangrijker misschien nog is te beseffen dat wat wij zelf geweldloos noemen, misschien niet door anderen zo wordt ervaren. Als je geweldloos de toegang tot een gebouw blokkeert, kan dat door de mensen die er werken of die de taak hebben die toegang te bewaken, heel bedreigend en zelfs gewelddadig overkomen. Je kan het daar oneens mee zijn, maar je moet er wel rekening mee houden. Bijvoorbeeld door duidelijk te communiceren met hen en hen als mens en niet alleen als uniform te benaderen.
We vinden het dan ook belangrijk dat mensen zich goed kunnen voorbereiden op acties van burgerlijke ongehoorzaamheid, bijvoorbeeld met een actietraining. Daarin oefenen we concreet op allerlei situaties waarin we tijdens een actie kunnen terechtkomen. Niet alleen om de actie meer kans op slagen te geven, maar ook om ze geweldloos te houden.
Vredesactie noemt het openlijk karakter als één van de voorwaarden waaraan een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid moet voldoen. Wat wordt daarmee bedoeld?
Burgerlijke ongehoorzaamheid is gericht op het afdwingen van debat of dialoog. Dat kan alleen maar als je bereid bent om openlijk te communiceren over de redenen voor je actie. Je staat recht in je schoenen, waarom zou je je dan verstoppen?
Dat betekent natuurlijk niet dat alle details van je actiescenario openbaar moeten zijn of dat je élke specifieke actie op voorhand publiek moet aankondigen.
Eventuele juridische consequenties maken deel uit van een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid. Waarom?
Het is niet omdat je een wet overtreedt in het kader van een actie, dat je het met alle wetten oneens hoeft te zijn. Bovendien maak je met acties van burgerlijke ongehoorzaamheid de onrechtvaardigheid van bepaalde wetten of situaties zichtbaar op een manier dat het niet langer te negeren is. Zwarte burgerrechtactivisten in de VS bijvoorbeeld werden vervolgd omdat ze in acties van burgerlijke ongehoorzaamheid hun fundamentele rechten opeisten. Ze gingen met geheven hoofd de gevangenis in. Dat wil niet zeggen dat ze hun straf aanvaardden of toegaven dat het rechtvaardig was om voor hun actie gestraft te worden. Maar ze legden op die manier wel het racisme in de Amerikaanse samenleving bloot en maakten pijnlijk duidelijk hoe onrechtvaardig de status quo was.
Hoe beslis je dan wanneer een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid gerechtvaardigd is?
Je kunt vooraf niet omschrijven in welke situatie, of op grond van welke motivatie burgerlijke ongehoorzaamheid wel of niet kan. De wetsovertreding moet in verhouding staan tot de ernst van het probleem dat ermee aangekaart wordt, maar ook dat is voor discussie vatbaar.
Burgerlijke ongehoorzaamheid kan niet gebruikt worden voor eigen gewin en kan alleen in naam van ‘het algemeen belang’. Maar ‘het algemeen belang’ is ook een relatief begrip. Je kunt in een samenleving onmogelijk een vaststaand geheel van waarden en normen definiëren waarop je je moet baseren wil je tot burgerlijke ongehoorzaamheid overgaan. Zowat iedereen is bijvoorbeeld voor vrijheid, maar de discussie gaat net over de betekenis daarvan. Bovendien moet je toelaten dat wat door een meerderheid als een consensus over waarden wordt gezien, toch weer in vraag wordt gesteld.
Waarden en normen evolueren, en acties van burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen net een rol spelen als katalysator voor de discussie daarover.
Zijn acties van burgerlijke ongehoorzaamheid dan de enige ‘illegale’ acties die geoorloofd zijn?
Neen. Burgerlijke ongehoorzaamheid is slechts één, specifieke actiemethode. Er bestaan ook andere geweldloze acties waarbij een wetsovertreding geoorloofd kan zijn terwijl deze acties niet aan de voorwaarden van burgerlijke ongehoorzaamheid voldoen. Neem bijvoorbeeld de mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog Joden hielpen verbergen. Zij deden dat niet openlijk maar niemand zal stellen dat het ongeoorloofd was.
Je spreekt dan niet van een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid, omdat je een ander moreel kader hanteert. Hetzelfde geldt voor geweldloze verzetsacties tegen bezetting in een oorlogssituatie. Dat ga je anders bekijken dan geweldloze actie in het kader van een rechtsstaat, ook al functioneert die rechtsstaat misschien niet zoals je zou willen of houdt ze een aantal onrechtvaardigheden in stand.
Of je burgerlijke ongehoorzaamheid als actiemethode gebruikt of niet hangt dus ook van de maatschappelijke context af?
Ja, de voorwaarden van openheid, streven naar dialoog, aanvaarden van eventuele juridische consequenties, hebben maar betekenis in een context waarin je als burger ook rechten hebt en die ook daadwerkelijk kunt uitoefenen. Je kunt onmogelijk verwachten dat mensen zich gewillig aan vervolging blootstellen wanneer elk rechtskader ontbreekt.
Geweldloosheidsverklaring die elke deelnemer aan de Bomspotting-actie van 3 april 2010 ondertekende:
Ik betreed geweldloos het militaire terrein. Ik ben mij ervan bewust dat het betreden van een militair terrein, zonder officiële toelating, volgens de Belgische wet een politiek misdrijf is, waarvoor ik mogelijk voor een Assisenhof kan gedaagd worden. Ik meen echter dat ik onder de Nürnberg-Principes verplicht ben om de voorbereiding van misdaden tegen de mensheid en oorlogsmisdaden aan te klagen en te voorkomen. Ik ben bereid de volle verantwoordelijkheid voor mijn engagement op te nemen en me daarvoor desgevallend voor een Assisenjury te verantwoorden.
Voor, tijdens en na de actie:
kom ik open en eerlijk voor mijn bedoelingen en identiteit uit. Ik ben verantwoordelijk voor mijn eigen daden.
Gebruik ik geen fysiek, noch verbaal geweld. Ook wanneer ik geprovoceerd word of wanneer er geweld tegenover mij wordt uitgeoefend, beantwoord ik dit niet met tegengeweld. Ik toon in alle omstandigheden respect voor de menselijke waardigheid.
