Het was de Vereniging Van Onderzoeksjournalisten die de kat de bel aanbond door in mei dit jaar een “Open Brief” te schrijven op hun website. Daarin werd onomwonden gesteld dat er in Vlaanderen te weinig geïnvesteerd wordt in de bijzondere, onderzoekende journalistiek.
In Nederland investeert de overheid proportioneel gezien zes keer meer in kwaliteitsvolle journalistiek dan in ons taalgebied. Een memorandum met een oproep aan de Vlaamse onderhandelaars ligt momenteel op tafel. Hoop doet leven, al is het de vraag waarom Vlaanderen niet geïnteresseerd lijkt in onderzoekende journalistiek. Want indien de burger er niet wakker van ligt, dan evenmin politici, zo blijkt maar al te vaak.
Heeft het met mentaliteit van grote mediabedrijven te maken? Met de vermarkting van het medialandschap? Of is er eenvoudigweg te weinig geld?
Dat laatste motief mogen we alvast schrappen. Ik citeer even uit de Open Brief van het VVOJ: “de federale overheid heeft honderden miljoenen in de grote mediabedrijven en hun papieren producten gepompt via de distributiesteun.” Hier worden dus beleidskeuzes gemaakt.
Heeft het te maken met de vermarkting van het medialandschap? Ook dat valt maar te bezien. Die vermarkting gaat in Nederland evengoed crescendo, maar is er daarom een dalend aanbod van onderzoekende journalistiek? Indien ik het aanbod overschouw op de Nederlandse radio en televisie dan is het antwoord op deze vraag ook “matig ontkennend”. Al staat ook Nederland voor een serieuze besparingsronde met de regering “Schoof”.
Vlaanderen moest het de afgelopen zomerse weken meestal zonder duidingsprogramma’s doen, en dat in een periode van regeringsvorming. In Nederland is zoiets uitgesloten. Mensen blijven er goed geïnformeerd, vakantie of niet.
Het probleem ligt dus wellicht dieper. Toen ik destijds meewerkte aan een documentaire over mogelijke wantoestanden bij de katholieke organisatie Poverello vernam ik dat een pastoor in Kortrijk vanop de kansel verkondigd had dat “onderzoeksjournalistiek potentieel gevaarlijk is”. Enkele toehoorders van deze preek kwamen deze weinig democratische stelling meedelen. Sterker nog: ze steunden de pastoor.
Erbij stilstaan dat (ook) persvrijheid een voorwaarde is om een gezonde democratie overeind te houden was er niet bij. Je staat er echt van te kijken hoe sommige medeburgers “waarheidsvinding” voor zich uitschuiven om vervolgens te klagen over “luie” journalisten indien er zaken onopgelost blijven liggen. “Horen, zien en zwijgen” geldt hier in de feiten nog als een levenshouding. Ik heb nog paar spreekwoorden op zak: “spreken is zilver, zwijgen is goud” en “doe voort en zie niet om”. Kent u er nog?
Het afsluiten van het onderzoek bij de dossiers “Operatie Kelk”, over misbruik in de Kerk, en “de Bende van Nijvel”, vlak voor het zomerreces, wekte daarom ook weinig belangstelling. Het federaal parket had in drie dagen tijd twee dossiers, die onze samenleving lange tijd in beroering hadden gehouden, onopgelost afgesloten. Luide verontwaardiging? Nee hoor, we zitten al op het vliegtuig, sorry.
Weten journalisten meer? Misschien. Mogen ze dit kenbaar maken? Vaak op eigen risico en onderbetaald. Want steeds vaker krijgen journalisten te maken met een cultuur van afrading. Niet enkel door burgers, maar vooral mensen met een maatschappelijke positie maken sneller kenbaar dat ze “ook” een advocaat hebben. Of er wordt gewoon een telefoontje naar je gepleegd dat een volgend gesprek niet meer hoeft. Het kan ook een archivaris zijn die plots niet meer thuis geeft, of een bibliothecaris die je graag maar liever niet helpt. Het zit soms in de kleine dingen.
Wat veel burgers niet weten is dat onderzoeksjournalisten enkel kunnen/mogen wat binnen het wettelijk kader voorzien is om informatie te vergaren. Als ik aan kennissen of vrienden vertel dat ik journalist ben bekijken ze me of ik hun volledige leven reeds in kaart gebracht heb met een ingebouwde scanner. Het wantrouwen bij het woord “journalist” doet bepaalde mensen bevriezen van angst. Vreemd, want ook zij mogen informatie verzamelen en journalistiek bedrijven. Maar zo zien velen het niet. “Stille voort doen”, lees ik in velerlei blikken. En dat impliceert dat waarheidsvinding opgeofferd wordt aan een – zogenaamd – zorgeloos bestaan. Tot er opnieuw iets gebeurt.
Ook de overheid werkt niet mee aan een mentaliteitswijziging. Zo werd België al verschillende malen op de vingers getikt omdat het de openbaarheid van bestuur (het kunnen inkijken van openbare documenten door burgers en journalisten, wat wettelijk verankerd is) niet eerbiedigt. Dit bemoeilijkt het werk van journalisten in hoge mate. Zetten we hierin stappen vooruit? Helaas veel te traag.
In de landenlijst waarbij de persvrijheid wordt opgevolgd (World Press Fredom Index) stond België vorig jaar op plaats 31. In 2021 was dit nog plaats 11. Maar weinigen beroert het. En dat baart zorgen in een klimaat van toenemende polarisatie waarbij ook de onderzoekende journalistiek een remediërend effect kan genereren, indien het misloopt.
De geldkwestie, namelijk dat elke euro die geïnvesteerd wordt in bijzondere journalistiek het honderdvoudige oplevert, is voor mij niet het voornaamste argument. Onderzoekende journalistiek doet niet enkel aan onthulling maar helpt daarmee ook herhaing te voorkomen. Een samenleving die (oude) wonden niet onder ogen ziet, onopgelost laat en vermijdt valt vaak in dezelfde patronen terug. De lippen stijf houden is een pijnlijke realiteit in onze contreien. En een zuurstofarme samenleving, daar vrezen we vaak een democratisch defecit. De gevolgen laten zich trouwens pas kennen op langere termijn.
Kwaliteitsjournalistiek zou hierin een rol te vervullen kunnen hebben, maar zoekt dringend bijstaanders die het vrije onderzoek faciliteren.
Thomas Holvoet
