DW: Kan je extreem-rechts in Frankrijk even situeren? In België hebben we de racisten van Vlaams Belang en anderzijds de conservatieve nationalisten van N-VA. In Frankrijk lijkt het complexer.

WM: Het extreem-rechtse landschap is sterk veranderd sinds mijn jeugd. Toen had je het Front National van Jean-Marie Le Pen. Die partij haalde lang niet dezelfde resultaten als vandaag, onder de naam: Rassemblement National. Het landschap is veel diffuser nu en het politieke debat is veel meer naar rechts en extreem-rechts verschoven. Ik hoop dat het zal veranderen maar op dit moment zit Marine Le Pen, die zich al een tijdje een fatsoenlijke façade aanmeet, in tweede positie voor de presidentsverkiezingen.

Daarnaast heb je figuren als Eric Zemmour: een televisiekronikeur, die succes boekte via de commerciële zender Cnews. Hij is het soort Trumpiaans ideoloog, maar dan in volzinnen. Weliswaar zonder partij achter zich, maar vaak met standpunten die nog rechtser zijn dan die van Marine Le Pen.

Het is onrustwekkend dat het politieke mediadebat in Frankrijk zich zo focust op deze twee personages. Alsof de bandbreedte van dit debat zich afspeelt tussen extreem en extremer-rechts. Dat komt deels omdat de presidentiële verkiezingscampagne niet spannend genoeg is voor de media, ze wachten op de tweede ronde en intussen zoeken ze zelf hun sensatie bij elkaar.

Wat is de impact van kanalen zoals Cnews? Kijkt de werkende klasse in Frankrijk naar de openbare omroep France Télévision of naar commerciële zenders?

Ik zou willen dat ze naar France Télévision keken. De publieke omroep is allicht nog de meest objectieve. Cnews heeft een grote invloed op mensen die zich afkeren van de regering en dat is een brede groep, gaande van klassiek rechts tot de gele hesjes.

Het is een beetje dezelfde evolutie die we ook zien met FOX News in de VS: het zijn zenders die proberen het onbehagen van de mensen te recycleren met sensationele berichtgeving en zo een rechtse oppositie opbouwen. Dat zet de publieke omroep sterk onder druk, duwt die naar steeds rechtsere thema’s.

We moeten echt op onze hoede zijn voor zulke evoluties in de media. De huidige regeringen zijn heel meegaand ten aanzien van commerciële spelers omdat ze er natuurlijk op een goed blaadje bij willen staan. Ze krijgen steun via subsidies of fiscale vrijstellingen en op vraag van de private spelers legt de regering de publieke media ook allerlei voorwaarden op zodat ze zogenaamd niet aan ‘concurrentievervalsing’ kunnen doen. De openbare dienstverlening zit met andere woorden in de tang tussen het commerciële geweld en haar eigen opdrachtgever, de overheid.

Op welke manier wordt de publieke audiovisuele sector in Europa bedreigd door rechts en extreem-rechts?

Marine Le Pen verklaarde recent dat ze de publieke omroep zal afschaffen als ze president wordt. Dat is uiteraard een heel bedreigende verklaring. Zie daar, de cancelcultuur van rechts. Een recent rapport geeft aan dat de risico’s op vlak van pluralisme en vrijheid van berichtgeving binnen de media in heel Europa gestegen zijn, vooral wat betreft onafhankelijkheid.

Dit geldt voor een zevental landen in het bijzonder, waaronder bekende gevallen zoals Polen en Hongarije. In Polen is er nu zelfs een wet die de media verbiedt om de regering te bekritiseren. Stel u voor! Hoe kan je dan onafhankelijk werken? Zo wordt een openbare omroep, die toch onze democratie mee zou moeten vormgeven, een nationalistische staatszender die elke democratische ontplooiing tegenwerkt.

Hier stellen we een pijnlijke evolutie vast: rechtse regeringen zijn private media goedgezind en zo krijgen die steeds meer marge. Die private media dringen ons vervolgens een steeds rechtser discours op, want zij pretenderen de stem van het volk en van de ‘bezorgde burgers’ te zijn, weet je wel.

Daardoor krijgt een politiek rechtse agenda de wind in de zeilen, krijgen nieuw rechts en extreem-rechts dus steeds meer macht in termen van beleid of druk op het beleid. Die gaan vervolgens de openbare omroep, of wat er nog van overblijft, aan de ketting leggen en omvormen tot een propagandakanaal.

Dat verplicht mensen uiteindelijk te leven in een zogenaamd pluralistisch medialandschap van verschillende kranten en zenders, die allemaal in koor dezelfde boodschappen uitsturen. De resterende onafhankelijke media worden dan marginale fenomenen, met journalisten die in gevaar zijn. Het is vandaag al zo, ook in Frankrijk, dat journalisten op straat worden aangevallen door manifestanten.

Is de Europese Commissie op de hoogte van zulke verhalen? Hoe reageren ze?

Natuurlijk zijn ze op de hoogte. Voor de tribune starten ze dan bijvoorbeeld een procedure tegen de Poolse regering. Het valt af te wachten wat dat zal betekenen, zeker nu stemmen in dat land al met een ‘Polexit’ begint te dreigen. Wat veelzeggend is: tegen andere landen, zoals Hongarije en Roemenië, hebben ze nog vrijwel niets ondernomen.

De Commissie is heel terughoudend om stappen te ondernemen tegen lidstaten, omdat hun prioriteit het economische is en ook omdat ze vrezen voor het anti-Europees sentiment. De dure verhalen over democratische waarden en mensenrechten, die zijn eerder voorbehouden voor internationale verklaringen ten aanzien van andere landen.

Het tegenwerk zal toch van onderuit moeten komen. Middenveld en oppositie bieden in deze landen weerstand, met wisselend succes. Ook de vakbeweging zet druk, maar de vakbonden hebben het daar moeilijk: na de val van de Muur moesten ze zich opnieuw uitvinden.

Ze bouwen zichzelf langzaam opnieuw op, en dat in eerste instantie met vooral een focus op sociaaleconomische thema’s zoals loon en veiligheid op het werk, waardoor ze niet dezelfde progressieve slagkracht hebben als West-Europese vakbonden in principe hebben. Daarom hebben we er alle belang bij de strijd voor onafhankelijke, publieke media in die landen solidair te steunen. Want het terrein dat we daar verliezen, verliezen we op termijn ook hier.

Wie financiert de grote commerciële kanalen? En wie ondersteunt de kanalen van extreem-rechts?

In de mediasector, die onderhevig is aan grote technische verschuivingen vanwege de digitalisering, speelt er zich al langer een toenemende concurrentie van mediagroepen af die steeds meer inzetten op monopolisering. Dat is een gevecht om reclame-inkomsten, clicks en marktaandeel. Daar spelen de wetten van het kapitalisme: winst en schaalgrootte.

De politieke inhoud die ze brengen, is daarom niet meteen een inhoudelijke keuze, wel eentje van centen. Geld stinkt niet. Het is natuurlijk wel zo dat financiële elites voordeel hebben bij een neoliberaal beleid. Dus als die media een verrechtsing in de hand werken, hebben zij en hun eigenaars daar sowieso indirect voordeel bij.

Hoe extreem-rechts zelf precies gefinancierd wordt, kan ik niet meteen zeggen. Dikwijls is het zo dat die groeperingen al van zichzelf een rechtse agenda willen doordrukken en daar geen externe financiering als stimulans voor nodig hebben. Ze willen dit zelf al doen en financieren dat eventueel ook zelf via crowdfunding. Maar natuurlijk zien we wel dat extreem-rechtse bewegingen in elk land wel hun eigen kapitaalkrachtige mecenassen hebben uit de bankwereld of zakenwereld.

Europa heeft aangekondigd om na de COVID-crisis te investeren in een groot relanceplan. Gaan ze ook investeren in de openbare audiovisuele diensten?

Dat is heel dubbel natuurlijk: er worden grote, ronkende beloftes gedaan om op die manier massale steun aan bedrijven te kunnen motiveren. Die beloftes hebben het dan als pretext dikwijls over de noodlijdende cultuursector, de audiovisuele sector en de media, over de precaire cultuurwerkers en journalisten, enzovoort, om zo op sympathie te kunnen rekenen bij de bevolking. Die geuite bezorgdheid is overigens ook terecht: de coronacrisis was en is een enorme mokerslag voor kunst, cultuur en media.

De overheid heeft hier dus een verantwoordelijkheid op te nemen. Maar in de praktijk zien we toch dat vooral de grote spelers bediend worden. Voor de anderen is het afwachten en dreigt de sluiting. Macron zei eerst: ‘We gaan jullie ondersteunen’, nu is het eerder ‘de facturen zijn in aantocht’. En die facturen komen doorgaans vooral bij de werkende mensen terecht.

En ook dat zal een grote impact hebben: als de temperatuur van het maatschappelijke onbehagen stijgt, en als het publieke discours vooral rechtse stemmen aan het woord laat die de zondebokken overal zoeken behalve natuurlijk bij de groeiende ongelijkheid en bij de elites die de crisis als een opportuniteit namen om nog rijker te worden, dan valt te vrezen dat de verrechtsing nog niet op zijn hoogtepunt zit.

In Frankrijk wordt de haat tegen de nieuwkomers opgepookt via een aangeblazen angstbeeld voor de islam. Uit de geschiedenis hebben we geleerd dat het dan, eens een bepaald stadium in de ontmenselijking bereikt, snel kan gaan.

Robrecht Vanderbeeken is vakbondsverantwoordelijke ABVV-ACOD Cultuur. (Dank aan Tristan Faes voor de transcriptie van dit interview.)