Een kritiek die tegenstanders van het kapitalisme* vaak te horen krijgen, is dat de mens een Hobbesiaans beest is. De markt wordt daarbij dan voorgesteld als een (of zo je wil dé) oplossing om de hun eigenbelang nastrevende individuen op een beschaafde manier met elkaar om te laten gaan, met als leuke bijwerking dat ze zo de algemene welvaart dienen.
Er wordt dan blijkbaar van uitgegaan dat de antikapitalist een totaal ander (maar dus fout) mensbeeld aanhangt. En voor velen gaat dat waarschijnlijk in bepaalde mate ook op. Kropotkin trachtte bijvoorbeeld niet alleen aan te tonen dat ‘mutual aid’ evenveel, zo niet vaker, voorkomt in de natuur dan het tegendeel (naijver, strijd, concurrentie, …), hij voegde daar ook aan toe dat soorten die zich er in specialiseren, hoger op de evolutionaire ladder belanden, met de mens als voorlopig hoogtepunt. Dat klinkt in onze tijden misschien wat vreemd: de mens is de slimste diersoort op deze planeet omdat we altruïstisch(er) zijn? Maar laat ik dit mensbeeld niet overproblematiseren, zoals ik al schreef, leeft het bij velen toch enigszins, terecht? En zoja, waarom wel of niet?
Deze vragen beantwoorden is moeilijk en misschien ook zinloos in het aanschijn van het nature/culture debat. Heeft de vraag of de mens van nature Hobbesiaans of altruïstisch is wel betekenis als we de aanzienlijke invloed van zijn/haar omgeving moeten onderkennen? De mens mag dan wel niet als een tabula rasa ter wereld komen, men kan waarschijnlijk niet ontkennen dat wat rond de (pasgeboren en opgroeiende) mens gebeurt, zijn/haar bewustzijn vorm geeft, zijn/haar denken tot op zekere hoogte stuurt. Mag het verbazen dat in een samenleving waar alles (door structurele imperatieven, geen individuele keuzes!) rond geld, winst, groei, draait, waarden als naastenliefde, zorg, menswaardigheid, … naar de achtergrond verdwijnen en een venijnige, steeds vaker zelfs gewelddadige ratrace en een ongebreidelde consumptie- (eigenlijk geldings)drang lijken te zegevieren?
Menig socialist** ziet een belangrijke taak voor de revolutionaire overgangsfase naar een ander systeem dan ook in het voortbrengen van een ‘nieuwe mens’. De mens een andere moraal, een andere denken aanreiken, door hem/haar in een collectivistische omgeving onder te dompelen (de mens ‘socialiseren’), is vanuit die idee een a priori voor het bereiken van de communistische heil. Dat kan totalitair klinken maar de idee dat materiële omstandigheden het menselijk bewustzijn vorm geven, bevat wel een grote kern van waarheid. Echter, misschien is er wel veel minder nodig dan zij denken en anderen vrezen om de mens op andere gedachten te brengen en een ethischere maatschappij mogelijk te maken.
Mijn persoonlijke visie is namelijk dat beide mensbeelden een aspect van de menselijke natuur belichten maar dit zonder oog voor een volgens mij reëel bestaande middenweg: de mens is er uiteraard niet louter op uit om de ander een kopje kleiner te maken om zichzelf materieel te verbeteren, hij/zij is echter ook geen zichzelf wegcijferend, collectivistisch wezen. De mens wil, conform de capabilities approach, volgens mij in de eerste plaats als mens erkend worden, zijn/haar individuele waardigheid gerespecteerd zien, zichzelf kunnen ontplooien, … Dat zovelen (geestelijk) ziek worden onder of zich verzetten tegen het kapitalistische juk (en bij uitbreiding elke andere totaliteit), is daar een uiting van: de mens (en ook de natuur nota bene) wordt structureel tot een abstractie herleid en verliest elke eigenwaarde. Maar dit biedt enorme perspectieven voor de opbouw van een alternatief want we moeten dan ‘slechts’ op zoek naar materiële omstandigheden (die het kapitalisme overduidelijk niet te bieden heeft) die deze menselijke aard aanspreken.
Laten we als antikapitalisten, als links, menselijke waardigheid daarom als leidraad nemen: elk individu telt en wilt erkend worden, niet louter wat materiële welvaart naar de kop gesmeten krijgen dus. En net daarom heeft de linkerzijde het antwoord want het zal meer democratie, samenwerking, solidariteit, … vergen om ieder mens op deze planeet de kans te bieden zichzelf, met oog voor zijn/haar omgeving, te ontwikkelen. Materiële omstandigheden die deze, noodzakelijk collectief geschraagde, zelfontwikkeling ondersteunen, dat is waar links aan moet werken, dat is voor mij de weg naar een socialisme 2.0 en dat vergt heus geen omvangrijke indoctrinatie en is ook helemaal niet strijdig met onze natuurlijke inborst, lijkt mij.
* Ik versta daaronder het huidige wereldomspannend systeem dat mens en natuur steeds tracht te onderwerpen aan de imperatieven van de kapitaalsaccumulatie.
** Ik versta daaronder aanhangers van noch het ene noch het andere mensbeeld maar zij die hun oorsprong kennen in het marxisme: de vermeende wetenschappelijke doorgronding van de materiële omstandigheden en de daarmee gepaarde gaande idee dat socialisme een noodzakelijke en logische volgende trap in de maatschappelijke ontwikkeling is.
