De lezing van Sven Biscop maakt duidelijk dat de combinatie lobbyist bij een denktank en hoofddocent aan een universiteit het risico van belangen­ver­strenge­ling in zich draagt. Het gevaar is levens­groot dat zo de publieke opinie op het verkeerde been wordt gezet.

‘Europa herontdekt de geopolitiek: van Oekraïne tot Taiwan.’ Dat was de titel van de lezing van UGent-professor¹ Sven Biscop aan de Seniorenuniversiteit Hasselt op 6 januari 2025. Biscop is één van de geopolitieke opiniemakers die ik de afgelopen jaren bij herhaling op de korrel heb genomen en in mijn afscheidsartikel van 22 april 2024 het etiket ‘dromer’² heb opgeplakt. Ik had de professor al eens eerder ‘van op afstand’ gezien ter gelegenheid van de presentie van het boek ‘Geopolitieke kanttekeningen 2011-2018, en daarna. Een wereld in volle geopolitieke transitie’ door David Criekemans³, op 17 december 2019 in het Egmont Paleis. Ik had kort tevoren dat boek – op Criekemans’ uitnodiging – gerecenseerd, en stelde tijdens de presentatie een tweetal vragen⁴.

In het programmaboekje van de Seniorenuniversiteit lezen we in de aankondiging van Biscops lezing al passages waar men serieuze kanttekeningen bij kan maken: (1) sinds de invasie van 2022 kan een onafhankelijk Oekraïne alleen overleven als het volledig ingebed is in de westerse structuren, (2) de trage reactie, toen na het begin van de oorlog in Gaza in oktober 2023 Houthi-rebellen vanuit Jemen de scheepvaart in de Rode Zee aanvielen, is moeilijk te begrijpen, en (3) het geplande proactiever Europees geopolitiek beleid moet voorzien in meer militaire steun voor Oekraïne en een actief engagement in het Midden-Oosten.

Hieronder mijn kanttekeningen bij deze issues.

(1) Neutraliteit

Neutraliteit voor Oekraïne vloeit voort uit multilaterale, bindende afspraken. Een leefbaar Oekraïne met uitzicht op EU-lidmaatschap vergt dat het afziet van een bondgenootschap met de NAVO of de VS, en verifieerbare beperkingen aanvaardt op aard en omvang van zijn bewapening. Neutraliteit voorkomt dat een staat in een positie terechtkomt waarin het een ‘of-of’-keuze moet maken tussen grootmachten. Dat is precies de tragedie van de EU: geen strategische autonomie, geen soevereiniteit en constant gedwongen om of-of keuzes te maken die tegen de eigen belangen indruisen.

(2) Scheepvaart in de Rode Zee

De professor spreekt over ‘de oorlog in Gaza’. Dat is een foute weergave van de feiten. Een oorlog speelt zich af tussen de legers van twee staten, in casu quod non. Voor het International Court of Justice (ICJ; in het Nederlands het Internationaal Gerechtshof) is het aannemelijk dat de acties van Israël in Gaza neerkomen op genocide⁵. Het statement van de professor moet dus ‘de genocide in Gaza’ luiden. Israël werd gelast zich te houden aan het Genocideverdrag van 1948, en alle staten moeten Israël onder druk zetten om de blokkade te beëindigen en de wapenoverdracht aan Israël stopzetten. De Houthi’s oefenen die druk uit in de vorm van een embargo op militair en commercieel scheepvaartverkeer in de Rode Zee met bestemming Israël. Moeilijk te begrijpen?

(3) Militaire steun voor Oekraïne en een actief engagement in het Midden-Oosten

De meeste internationale waarnemers zeggen dat meer wapens de oorlog niet kunnen doen kantelen en diplomatiek overleg dus aangewezen is.⁶ Als een ‘actief engagement in het Midden-Oosten’ betekent dat de EU zich aan de verplichtingen van de ICJ-uitspraak gaat houden, de Unie Israël tot de orde roept en vredesinitiatieven ontplooit, dan kan ik mij hier achter scharen. Maar waarom pleit de professor niet voor een nieuwe Europese strategie voor de VS? Al jaren timmert hij aan de weg voor strategische autonomie voor Europa. Wat mij betreft een ondeugdelijk pleidooi. Europa moet onder het Amerikaanse juk uit. Het kan enkel een eigen buitenlands beleid voeren als het zijn defensie zelf op zich neemt en Amerika vraagt zijn troepen en 480 kernwapens terug te trekken. Onafhankelijkheid, dát is de boodschap.

*****

Al vele jaren volg ik de maandagmiddag-lezingen aan de Seniorenuniversiteit Hasselt. Zijn die geopolitiek georiënteerd, zoals die van Jonathan Holslag, Hendrik Vos, Ilse Ruyssen, Paul De Grauwe en Isabelle Larmuseau, dan schrijf ik daar een opiniestuk over. Gegeven het onderwerp van Biscops lezing had ik hem mijn twee vragen al per e-mail doorgestuurd, in de hoop dat hij er tijdens, of na afloop van, zijn lezing aandacht aan kon besteden. Die vragen waren als volgt geformuleerd:

1. Oekraïne

In uw Egmont-commentaar Ukraine: Europe Refused to Think, Now Trump Will Act bekreunt u zich dat Europa geen strategisch debat over Oekraïne voert. Maar is de échte vraag niet waarom men met een grote boog heengaat om de context van het conflict? Doelstellingen van partijen gaan immers vooraf aan strategieën? En als men al spreekt over het Oekraïne-conflict, wie zijn dan écht de partijen? Ja, Rusland, maar is de andere partij niet de NAVO, de VS, het VK, de EU?

Om een uitspraak van [UAntwerpen professor] Tom Sauer te citeren: het voortbestaan van de NAVO na de opheffing van het Warschaupact in 1991 is een aberratie in de internationale politiek. Gaat het conflict niet dáár over? Over de rechten van minderheden in het Oosten? Over NAVO-(kern?)raketten aan de Russische grens die Moskou 8′ minuten geven om te beslissen of een aanval moet worden beantwoord met kernwapens? Over een marinebasis op De Krim die de NAVO wil overnemen?

Waarom wilt u Belgische (NAVO-)troepen van Roemenië naar Oekraïne sturen? En waarom mag Tom Sauer (DM 16/11) niet de verhoging van het Belgisch defensiebudget in vraag stellen als de Britse diplomaat Ian Proud recent de oproep van Rutte zonder pardon naar de prullenmand verwijst?

2. Houding experten over China’

In de Cerny-Truex studie (Princeton-Harvard, 2024) “Under Pressure: Attitudes Towards China Among American Foreign Policy Professionals” (https://rorytruex.com/underpressure) stellen de onderzoekers een discrepantie vast: terwijl het publieke discours over China extreem agressief is, hebben veel experten blijkbaar privé veel gematigder standpunten, maar voelen zich onder druk gezet om hierover te zwijgen.

Anoniem ondervraagd, ziet slechts een kwart het betrokkenheidsbeleid als mislukking, slechts een derde steunt een containment-beleid, en 93% verwerpt een nieuwe Koude Oorlog tegen China. Het uiten van meer confronterende standpunten is blijkbaar ‘de veiligste carrièrestrategie’ in Washington. Is dit een exclusief Amerikaanse fenomeen, of doet het zich ook voor in Europese denktanks? Als u met mij meent dat ‘terughoudendheid’ van experten niet past in een democratische samenleving, hoe rekenen we dan af met dit fenomeen?

*****

Wat bracht de professor te berde? Na een stukje theorie over de verhouding tussen staten liep hij grootmachten, niet-gebonden landen en werelddelen langs. Een greep uit zijn opmerkingen: de EU speelt best een verbindende rol tussen de grootmachten, Oekraïne is “ons partnerland” dat Rusland [pardoes] had aangevallen (context, zoals de Minsk-akkoorden en het bijna-vredesakkoord van april 2022 in Istanbul dat strandde op de tussenkomst van Boris Johnson, gaf hij niet), de regels in de internationale orde (die gelden voor derde landen, niet voor het Westen), de Oeigoeren (zie De westerse desinformatie over Xinjiang en de Oeigoeren), de Russen werken uitbreiding EU tegen (opnieuw zonder enige context), en China wil niet praten over elektrische auto’s (het heeft een voorsprong op batterij-technologie).

Verkeerde voorstelling van zaken

In mijn artikel ‘Leidt de Oekraïne-oorlog tot een nieuw Suez-moment voor de EU?’ van 7 juni 2023 wees ik al op Biscops ‘flagrant verkeerde voorstelling van zaken’ over de gebeurtenissen in Kiev in 2014: “De EU sloot een deal met de oppositie. Nadat Janoekovitsj was gevlucht⁷, trad een nieuwe regering aan, viel Rusland Oekraïne binnen, annexeerde het de Krim en stimuleerde het een opstand in Donbas. Brussel verleende Oekraïne politieke, economische en militaire steun, en had zich de veiligheidsimplicatie niet gerealiseerd”. In zijn lezing deed hij dat nog eens dunnetjes over. Toen ik hem na afloop van het vragenuurtje de hand drukte, hem complimenteerde met zijn voordracht, maar die eerder duidde als Egmontverhaal dan wetenschappelijk betoog, ‘bevroor’ de professor.

Men moet als onafhankelijk geopolitiek analist een dikke huid hebben als men kritiek durft uiten op uitspraken van een professor.

Blijkbaar kon hij niet leven met mijn kritiek van de afgelopen jaren. “Ik ga met u niet discussiëren. Ik heb uw e-mail niet beantwoord en uw vragen naast mij neergelegd.” Men moet als onafhankelijk geopolitiek analist een dikke huid hebben als men kritiek durft uiten op uitspraken van een professor. Met andere opiniemakers resulteerde dat soms in een ‘u hebt gelijk’ en vaak in een ‘agree to disagree’, zie de spontane reacties van Hendrik Vos, Tom Sauer en ‘een Belgisch emeritus academicus’ onder mijn afscheidsartikel. Zelden deed een opiniemaker de deur voor mij dicht. Jan Balliauw en ik volgen elkaar nog altijd op Twitter, de Nederlandse havik Rob de Wijk voerde zijn dreigement om mij te blokkeren niet uit, maar David Criekemans en VRT-journalist Jens Franssen deden dat wel.

Agree to disagree

Biscop kon een goedhartig ‘agree to disagree’ niet over zijn lippen krijgen. Zo’n houding roept vragen op. Is hij enkel rancuneus, of zit hij gewrongen in zijn dubbelfunctie, enerzijds als wetenschapper aan de UGent en anderzijds als lobbyist bij een denktank als het Egmontinstituut? Berusten zijn uitspraken op intellectuele vrijheid, of zelfcensuur en filtering? Is ook voor hem het uiten van meer confronterende standpunten ‘de veiligste carrièrestrategie’, net als in Washington?⁸ Wat houdt hij zijn studenten voor? Als denktanklobbyist staat hij in voor de realisatie van één van de belangrijkste doelstellingen van het Egmontinstituut: ‘Toegepast onderzoek van internationale vraagstukken die België en de EU raken, en voorlichting van de publieke opinie ter zake’.

Tijdens de koffiepauze had ook ik er moeite mee mijn collega-toehoorders duidelijk te maken waarom Biscops lezing eerder een Egmont-verhaal was dan een wetenschappelijke verhandeling.

Anglo-Amerikaans denken is wijdverbreid bij politieke wetenschappers in het Westen. Biscop is daar duidelijk ook mee behept. En dat is gevaarlijk in zijn opdracht om ‘de publieke opinie’ voor te lichten. Uit een sociaal experiment van UGent blijkt dat slechts weinig jongeren hun lesgevers durven tegenspreken. “Er is nood aan mensen en instellingen die durven en mogen tegenspreken, zonder het debat te moeten winnen”, zei rector Van de Walle. Uit andere bron weten we dat opiniemakers, zeker als die de titel van professor hebben, vaak volautomatisch worden geloofd. Tijdens de koffiepauze had ook ik er moeite mee mijn collega-toehoorders duidelijk te maken waarom Biscops lezing eerder een Egmont-verhaal was dan een wetenschappelijke verhandeling.

Vergeetput

In 2019, juist na de publicatie van mijn interview met de toenmalige directeur-generaal van het Egmontinstituut, de ex-diplomaat Johan Verbeke, viel een doorgestuurde (interne) e-mail van Biscop aan Verbeke in mijn mailbox. Die was Verbeke ‘ontsnapt’, waarvoor hij zich onmiddellijk en hoffelijk verontschuldigde. De inhoud van de mail? Een advies van Biscop aan zijn baas om mijn kritiek niet serieus te nemen en mij maar “in de vergeetput” te steken. Enkele weken later ontmoette ik Verbeke in Brussel op straat, onderweg naar een lunchbijeenkomst bij het Egmontinstituut. In de babbel die spontaan ontstond, prees hij mijn kritische houding en zei hij dat ik daar vooral mee moest doorgaan. Verbeke had blijkbaar het advies van Biscop naast zich neergelegd.

Samenvattend, voor mij is één ding zeker: Biscops oppervlakkige Egmontverhaal aan de Seniorenuniversiteit Hasselt kan de toets van een double-blind peer review niet doorstaan. Vandaar dat ik zijn etiket ‘dromer’ heb vervangen door dat van Rob de Wijk: ‘dubieus communicerend’. You can’t win them all.

*****

1 Zoals Biscop in zijn lezing bevestigde, is hij hoofddocent aan de UGent, geen hoogleraar. In Vlaanderen worden beide titularissen aangesproken als professor.

2 Daarmee kwam hij er nog genadig van af, zijn collega’s moesten het doen met etiketten als ‘wereldvreemd’, ‘geopolitieke havik’, of ‘dubieus communicerend’.

3 David Criekemans is docent Geopolitiek en Internationale Betrekkingen aan de UAntwerpen. Sinds februari 2019 is hij tevens Senior Associate Fellow bij het Egmontinstituut, de spreekbuis van Buitenlandse Zaken waar Sven Biscop – naast zijn hoofddocentschap aan de UGent – directeur is van het programma ‘Europa in de wereld’.

4 Mijn vragen waren (1) “waarom wijdt u in uw boek 62 pagina’s aan het Midden-Oosten, maar gaat u in dat hoofdstuk hoegenaamd niet in op de kwestie-Palestina?”, en (2) “u pleit in uw boek voor een EU-defensie, maar waarom gaat u voorbij aan het feit dat het Verdrag van Lissabon de EU vastklinkt aan de NAVO en daarmee de VS?”.

5 Het zal menig toehoorder zijn opgevallen dat de professor met geen woord sprak over de Israëlische genocide in Gaza, die naast door de VS en het VK door een EU-land als Duitsland al meer dan een jaar gevoed wordt door wapenleveringen. De officiële schattingen van de slachtoffers zijn uiterst conservatief. The Lancet schat het werkelijke dodental nu op meer dan 225.000, 12% van de oorspronkelijke bevolking in Gaza.

6 Wie de afgelopen drie jaar opriep tot onderhanden, werd gebrandmerkt als ‘Poetinist’. Enkel een ‘pro-Oekraïens’ standpunt dat doorvechten bepleitte, kon door de beugel. Het resultaat was honderdduizenden gesneuvelde Oekraïners en verlies van 20% van het grondgebied. Een vredesakkoord vandaag zal er heel anders uitzien dan Istanbul-2022. Oekraïne en de NAVO hebben de oorlog verloren. Verder uitstel maakt het er voor Oekraïne alleen maar slechter op.

7 De regering van Viktor Janoekovitsj werd omvergeworpen in een fascistische putsch. Op 20 februari 2014 liet de Amerikaanse onderminister Victoria Nuland de Maidan-betogingen infiltreren met neonazi-milities die het vuur openden op burgers en leden van de ordediensten. Toen de EU haar handen aftrok van het twee dagen tevoren gesloten akkoord tussen de oppositie en Janoekovitsj en de milities de president op de hielen zaten, vluchtte hij het land uit.

8 Zie mijn vraag 2 supra over het onderzoek naar de houding van experten op het gebied van buitenlands beleid.

*****

Dit artikel verscheen eerder op Geopolitiek in context.