De laatste dagen is er op de opiniepagina’s van De Standaard een levendig debat gevoerd over wie Stalin nu eigenlijk geweest is. Ook juist naar aanleiding van het boek van Charles Ducal Koude oorlogsbuit en de stukken die sinds het begin van de oorlog tegen Rusland verheldering trachten brengen van de hand van Aleksandr Skorobogatov en Johan De Boose.

Als historicus die zich intussen heeft ingelezen over WOII wil ik ervoor pleiten dat burgers en al zeker wetenschappers, zich niet tot een snel en eenzijdig oordeel laten verleiden. Dat een genuanceerd begrip borstelen en ophouden van deze historische figuur een buitengewoon grote uitdaging is, daar ben ik mij van bewust. Dat is zo met alle figuren bij wie de persoonlijkheid zeer complex is en die drager waren van zeer uiteenlopende eigenschappen.

In het betreffende zesde deel van de oorlogsgeschiedenis geschreven door Winston Churchill (waarvoor die man de Nobelprijs voor Literatuur ontving) valt het me op dat de vele tientallen dépêches en brieven die erin zijn opgenomen over het overleg dat beide groten in samenspel met president Roosevelt, geen simpele conclusies toelaten.

Churchill en Roosevelt hadden veel ontzag voor Stalin, van wie de gevaarlijkheid bekend was. Deze eerbied is ook duidelijk het gevolg van de grote kwaliteiten als onderhandelaar, als diplomaat, die Stalin toonde.

Laten we de oefening trachten doen een zo juist mogelijk beeld van deze vreemde man op te stellen. Al was het maar om de traditie in het Kremlin van de cultuur van de kracht en zelfs de sadistische macht en geweld goed te zien en te verrekenen.

Vandaag, op 20 april 2023 staat op de cover van de genoemde krant een interview aangekondigd met een voormalig KGB-er  Sergei Jirnov. Wanneer we weten hoe Stalin precies in elkaar zat, zal het ons wellicht minder verbazen dat deze Rus stelt: “Als Poetin geen uitweg meer heeft, zie ik hem op de nucleaire knop drukken”.

Zelenski

Het stuk van historicus Stefaan Marteel (DS 18 april) is verduidelijkend en verdiepend over Jozef Stalin en de context waarin die handelde, zeker nu Oekraïne wordt aangevallen door zijn opvolger aan het hoofd van Rusland, Vladimir Poetin.

Ik begrijp als historicus de wetenschappelijke ergernis over politici in ons land en daarbuiten die in dienstbaarheid aan een aangevallen volk “het paard voor de kar spannen” en gauw-gauw de Holodomor veroordelen als bewust door Stalin-Rusland gepleegde genocide.

Hoewel ik ook begrip moet opbrengen voor de politici en deze missie: Zelenski en zijn troepen voeren een defensieve oorlog, dat blijft een kapitaal onderscheid.

Revisionisme

Het is echter vreemd dat Marteel vindt dat het problematisch is dat er wordt “ruimte ­gecreëerd voor kritiek en voor afwijkende en provocerende stelling­namen.” Wij kennen in onze democratie toch terecht een stijl van pluralistische discussie, zowel in de politiek als in het maatschappelijk debat als in de wetenschapsbeoefening? Terecht reageert de schrijver zelf tegen “stalinistische discipline” bij stemmingen in het politiek halfrond.

Mag ik het intussen vreemd vinden dat sommigen waaronder Marteel betreuren dat er over Stalin opnieuw gepraat wordt? Is dit meteen gelijk te stellen met af te keuren “revisionisme”? Als historicus juich ik interesse in geschiedenis toe.

Historici weten dat hun werk in elke generatie, zelfs in elk decennium van belang is. Nieuwe biografieën verschijnen van grote figuren de hele tijd. De verhalen over Napoleon van Johan op de Beeck waren geweldig populair op radio Klara.

Die historicus kijkt echter op een heel nieuwe manier naar de staatsman en generaal, met o.a. interesse in zijn omgang met vrouwen en zijn liefdesleven. Waarom zouden wij de geschiedenis, de historiografie over iemand als Stalin moeten op slot zetten?

Het is eigen aan kinderen om in wit/zwart termen te denken over mensen en over goed en kwaad. Wie wat langer leeft, leert soms anders, wijzer, met meer nuance en meer empathie te oordelen. Met begrip (en omarmen) van de complexiteit.

Het kan nooit de bedoeling zijn historische figuren te herleiden tot simpele sjablonen zoals we ze kennen uit Disney-films: geheel goed of door en door boosaardig.

Grote griezel

Stalin is alles welbeschouwd een griezelige maar tegelijk grote en zeer complexe persoonlijkheid geweest. Dat beeld kreeg ik alvast via de studie van diverse werken waaronder het boek Stalingrad van toonaangevend historicus Anthony Beevor, de geschiedenis van WOII door Churchill en de uiterst grondige biografie in drie delen van Churchill door professor Willam Manchester.

De Goelag die door Stalin en zijn KGB leiders zoals Jesov en Beria werd uitgebouwd blijft een poel van miserie en wreedheid, die niemand  kan negeren. Maar dat beeld mag de historicus ook niet verblinden.

Grossman

Daarnaast  krijg je als lezer een beeld van Stalin dat vrij genuanceerd is door de studie van de werken van de integere dissident Vasili Grossman, die wereldberoemd is met zijn historische romans Stalingrad en Leven en Lot, maar die ook kritisch en genuanceerd kijkt naar de oorlog en het regime in zijn oorlogsdagboeken gemaakt als correspondent aan het front, die zijn uitgegeven als Een schrijver in oorlog en in zijn kortverhalen die zijn vertaald als Een klein leven. Werken die ik iedereen kan aanraden.

Zo was Stalin tegelijk een massamoordenaar, die zijn echtgenote verkrachtte en tot zelfdoding dreef, die Russische soldaten die door de Duitsers waren gevangen genomen, zozeer wantrouwde dat hij hen vaak liet executeren of in strafkampen opsluiten, die zich nadrukkelijk niet verzette tegen de massale verkrachtingen die de soldaten van het Rode Leger begingen bij het oprukken naar Berlijn op het einde van de oorlog.

Maar hij was ook een zeer bekwaam manager en maarschalk. Zijn casus kan een oefening zijn in op “volwassen” manier oordelen over personen. Blijkbaar blijft het voor velen moeilijk te zien, te erkennen dat Stalins persoonlijkheid zeer tegenstrijdige eigenschappen en kwaliteiten bevat en deze “samen te denken”.

Lijsten

Stalin gaf jarenlang wekelijks bevel in een aantal steden een bepaald aantal mensen te doden, waarbij hij meende door de Heilige Geest te worden geïnspireerd, zo vernam ik persoonlijk van een Russisch-Belgische geleerde; hij liet martelkamers inrichten in het politiekantoor Loebjanka in Moskou; liet collectivisering van de landbouw op een voor zeer veel mensen dodelijke manier doordrukken.

Grote staatsman voor de Russen en tegen Hitler

Maar Stalin was tegelijk een intellectueel die de Russische literatuur maar ook westerse klassiekers kende; die militair op het niveau stond van zijn generaals en zeer betrokken was bij de veldslagen, reden waarom hij bij de onderhandelingen met Roosevelt en Churchill nooit verre reizen maakte; Stalin was een zeer bekwaam toponderhandelaar, een lastige partij in Yalta, Teheran en Potsdam voor Roosevelt en Churchill, een man met een ijzeren wil.

Als staatshoofd maakte hij grote fouten, zoals zijn obstinaat negeren van de tekenen van de komende aanval van Duitsland in 1941, operatie Barbarossa, maar hij slaagde er nadien wel meesterlijk in de wapenproductie op te drijven en zijn natie tot samenhorigheid te brengen en krachtig te revitaliseren in de strijd tegen het agressieve en moorddadige Duitsland.

Dat zijn verwezenlijkingen waaraan wij in West-Europa in zekere mate de bevrijding van het Nazi-regime te danken hebben. Zoals bekend stierven er veel meer soldaten (en burgers, maandenlang ging het samen om meer dan tienduizend mensen per week) aan Russische kant dan bij de Britten en de Amerikanen aan het westelijk front. Ook iemand als Jozef Stalin verdient “een eerlijk proces”.

Stef Hublou

Historicus, publicist