Zit emancipatorisch onderwijs in de lift in onze wereld vol ongelijkheid? Dragen scholen bij tot de mondigheid van de inkomende generaties? Met deze vragen trok ik naar Gambia, naar de mensen, of beter de “familie”, van The Swallow, een modelschool voor emancipatorisch lager onderwijs in Gambia. In The Swallow heb ik geleerd dat “uprooting”, of: onder de koloniale schade uitkomen, leerlingen inspireert om gelijkheid op te eisen via de weg van verkenning en uitdieping van de Gambiaanse waarheden en schoonheden. Dit is het verhaal van mensen die geloven dat ieder van ons het recht heeft op een betere toekomst.
De wereld smacht naar emancipatie. Dit is naar democratie, naar minderhedenrechten, zelfbeslissingsrecht en gelijke kansen voor iedereen, reductie van armoede, behoud van het milieu. Kortom, naar gerechtigheid en vrijheid voor allen en alles. Het is een nood waarmee alle landen te kampen hebben.
Indien er een plaats is waar deze nood het meest prangend is, dan is dit wel Afrika. Omdat Afrika van alle continenten het meest gebukt gaat onder ongelijkheid. Dit is een gevolg van machtsmisbruik. Ongerechtigheid is dit altijd, wat de insteek is van het emancipatorisch onderwijs: het is opvoeden tot weerstand.
Hoe zit het met het emancipatorisch onderwijs in Afrika dat er meer dan noodzakelijk is? Met deze vraag trok ik begin februari naar Gambia, naar een lagere school die sinds haar bijna twintig jaar bestaan emancipatorisch onderwijs promoot. Met de inzet van een week informele gesprekken en van participerend observeren, heb ik willen achterhalen hoe deze school emancipatie toepast in het leerproces met haar leerlingen en welke voorbeeldrol zij uitoefent binnen het Gambiaanse schoolwezen. Ik trok naar The Swallow, een school voor kleuter- en lager onderwijs die in 2002 werd opgericht om gratis kwaliteitsonderwijs aan te bieden aan de minder begoeden in Gambia. Ik kwam thuis met verhalen die me boeiende inzichten hebben bijgebracht.
Deze verhalen wil ik in de voorliggende tekst graag vertellen en beschouwen. Ze geven ons, zo zullen we zien, inzicht in hoe de kracht van The Swallow erin bestaat dat de school een visionaire lijn volgt die gaat over (1) de identificatie van een behoefte aan bevrijding, of: het besef van een situatie van onrechtvaardigheid, (2) ondernomen acties ingegeven door weerstand, en (3) een onderwijsmethode die op zichzelf bevrijdend is.
NOODZAAK — Nood aan emancipatie en opvoeden tot weerstand
“Welcome to Gambia, the smiling coast of Africa.” Dit is een uitspraak die je te lezen krijgt van zodra je Gambia binnenkomt. Gambia is inderdaad een land van lachende gezichten. Je voelt je er vlug thuis. Het is dan ook niet wonderlijk dat het heel wat Westerse toeristen aantrekt die zich knus thuis voelen op het strookje kust dat voor hen voorzien is op het bekende Senegambia strand.
Maar Gambia is vooral een arm land. Bijna 8 op de 10 Gambianen leeft in armoede of extreme armoede. Vooral op het platteland waar de mensen hoofdzakelijk leven van de opbrengsten van eigen landbouw. Ook op verstedelijkte plaatsen leven velen in armoede.
Vier op de tien Gambianen zijn niet of onvoldoende geschoold. Slechts een minderheid heeft een goede kennis van het Engels, wat de administratieve taal is van het land. Het staatsonderwijs is gekend voor zijn matige kwaliteit. Voor scholen is het niet eenvoudig om (goed) geschoolde leerkrachten te vinden. “Wie dan van deze wel gekwalificeerd zijn en de talenten hebben, worden vlug opgevist voor beter betaalde jobs”, zo verklaart mij oprichtster van The Swallow, de Belgische Els Salembier (hierna in de tekst: Els). Ze voegt eraan toe: “Het is dweilen met de kraan open. Wanneer leerkrachten op onze school aankomen, steken we vaak veel energie in interne opleiding en coaching. De betere zijn we helaas vaak vlug kwijt vanwege deze brain drain. Maar er zijn er die zo lang mogelijk bij ons blijven uit puur engagement, omdat ze geloven in emancipatorisch onderwijs.”
Daags na de avond van mijn aankomst in Gambia ben ik op bezoek bij de voorzitter van de inrichtende macht van The Swallow, Lamin K.S. Gibba. Het was een blijde ontmoeting tussen oprichtster en medeoprichter van de school die sinds 2002 nauw met elkaar samenwerken. Ik gun de twee vrienden hun tijd van ontmoeting. We zijn te gast voor een gulle maaltijd. Na verloop van tijd waarin er over de evolutie van de school wordt gepraat, begin ik met Lamin het volgende gesprek:
– “Wat is er zo speciaal aan uw school?”
– Zonder aarzeling antwoordt Lamin: “Het is het emancipatorische onderwijs.”
– [Ik] “Wat betekent dat voor jou?”
– “Het is dat we naar onze studenten luisteren. Zij hebben iets te zeggen. Het is niet zoals in de meeste andere scholen die de koloniale manier van dicteren hebben geërfd. En ook, we dragen dit uit naar andere scholen. Met een aantal staatsscholen hebben we een samenwerkingsverband om hen te monitoren. We geven hen inzage in onze manier van werken. Zo zijn er een aantal scholen die hun week met de leerlingen starten en eindigen op onze eigen manier, dit is een kring vormen met de leerlingen en hen een kans tot vrijuit spreken geven. Dit is heel verschillend van andere scholen waar de leerlingen haast op een militaire wijze in rijen staan om naar een toespraak van de schooldirecteur te luisteren of om de nationale hymne te zingen.”
Later op de dag keer ik samen met Els terug naar onze verblijfplaats. Ik heb een gesprek met haar over de mogelijkheden om emancipatorisch onderwijs verder te ontwikkelen in Gambia. De voorzitter had het tijdens de ontmoeting nog over zijn grote droom om The Swallow te laten uitgroeien tot een school voor middelbaar en hoger onderwijs. Maar Els ziet dit niet vlug gerealiseerd omdat dit een veel groter budget vraagt, een bredere sponsoring. Of je moet de het voor de leerlingen betalend maken, wat tegen de geest is van de school. Ook grotere geldschieters aantrekken, biedt vaak geen oplossing. Er zijn wel een aantal kapitaalkrachtige internationale NGO’s in Gambia die met onderwijs bezig zijn. Er is ook Unesco. Maar deze instanties bouwen scholen om ze daarna onmiddellijk als gebouw over te dragen aan de overheid.
“Maakt het emancipatorisch onderwijs dan wel een kans? The Swallow bestaat nu al twintig jaar en er lijkt niet veel te veranderen op ruimere schaal”, zo merk ik op. “Dit is juist”, zegt Els, “Maar voor de monitoring die we sinds een paar jaren op ons genomen hebben, werken we samen met een aantal staatsscholen. Dit is doelbewust om te zien wat we ermee kunnen bereiken op het niveau van het overheidsonderwijs. Het zijn eigenlijk allemaal experimenten en het proces is noodzakelijk traag, stapsgewijs. Maar het is wel via deze weg dat we hopen verandering te brengen.”
Onze weg terug naar onze verblijfplaats eindigt op het bekende Palma Rima strand in Kololi dat niet veraf is. Er vindt de jaarlijkse bijeenkomst plaats onder de leerkrachten van The Swallow. We hebben nog een gezellige namiddag bij een strandbarbecue en wat dans. Beurtelings zwieren we op fula, mandinka en zelfs Belgische muziek. Naast mij en Els zijn nog drie Vlaamse stagiaires van de partij die een aantal maanden meedraaien in The Swallow. We swingen met z’n allen op Vaya Con Dios’ zuiderse ritmes, Gambianen en Belgen door elkaar. Emancipatorisch onderwijs blijkt bovenal een verhaal van culturen, van blank en zwart samen.
BEWUSTWORDING — Ontmoeting met de Kunta Kinteh familie
De volgende dag evenwel toont zich ontnuchterend over dit cultuurverhaal. Er is de dramatiek van culturele onderdrukking en van hoe deze bepalend is voor de emancipatorische dynamiek van volkeren. Dit is de dramatiek die weerspiegelt in ons hele onderwijssysteem dat fundamenteel bijdraagt aan ons collectief geheugen. We zijn die dag namelijk onderweg naar het voormalige James Island dat nu Kunta Kinteh Island heet en werelderfgoed is geworden. Omdat we meer willen te weten komen over waarom het eiland nu Kunta Kinteh heet, brengen we eerst een bezoek aan de familie van het dorpshoofd in Juffureh, Albreda. We beslissen om prioriteit te geven aan dit bezoek ondanks de vermoeiende overzet met de ferry die we achter de rug hebben naar North Bank. We kunnen eigenlijk best wel wat verfrissing gebruiken. We denken ook nog niet aan later op de avond wanneer we met z’n allen de finale van de Africa Cup willen kijken in de bar van ons logement.
Het belooft een unieke avond te worden aan de oevers van de rivier. In de lodge waar we verblijven hebben we zicht op het Kunta Kinteh Island.
Wie was Kunta Kinteh? Sinds het boek Roots (1976) van de Amerikaanse schrijver en journalist Alex Haley, en de talrijke verfilmingen ervan (1977, 1979, 1988, 1993 en 2016), hoeft Kunta Kinteh niet meer voorgesteld. Deze figuur staat bekend als Afrika’s held die zich moedig bleef verzetten tegen zijn mensonterende status van slaaf. Kunta Kinteh is het deels fictieve, deels echte verhaal van een Mandinka jongeman die in 1767 gevangen genomen werd in het dorp Juffureh en via het James eiland verscheept door de transatlantische triangulaire slavenhandel. In die tijd overhandigden Mandinka heersers slaven aan Europese lieden in ruil voor wapens en grondstoffen (o.a. goud). De slaven werden verscheept naar de Americas waar ze gedwongen werden tot werken op plantages.
Maar waarom zoveel aandacht voor een karakter uit een boek dat slechts gedeeltelijk op waarheid is gebaseerd? Met andere woorden: wat is de actuele betekenis van het Kunta Kinteh verhaal? Op zoek naar antwoorden ben ik die dag van de Africa Cup finale in het dorp Juffureh samen met Els en met Suwaibatou, directeur sinds vele jaren van The Swallow. We hadden het er voor onze aankomst nog over wat het belang kan zijn van dit verhaal dat vandaag veel minder dan in de jaren 1980-90 Afro-Amerikanen naar het dorp brengt vanuit het idee van “uprooting”. Of, afstammelingen van Afrikaanse (Gambiaanse) slaven die naar Juffureh komen als een vorm van pelgrimstocht om zich aangemoedigd te voelen op zoek te gaan naar hun eigen roots en zo naar hun identiteit.
Met onze komst naar Juffureh willen wij deze vraag voorleggen aan de familie in het dorp die zich erkent als de nakomelingen van Kunta Kinteh. Een gids brengt ons bij Mariama Kinteh, die het huidige dorpshoofd is. Ze ontvangt ons samen met haar dochter en met een ander mannelijk familielid. Het drietal is van een gezegende leeftijd, Mariama op kop.
Aan het begin van onze ontmoeting legt een gids uit wie de verschillende leden zijn van de Kunta Kinteh familie. Hij gaat het rijtje af van een paar generaties Kintehs. Daarna stelt hij The Swallow voor en het project van een samenwerkingsverband tussen deze school en de overheidsschool in het dorp. Eens de wederzijdse presentaties achter ons, leg ik mijn vraag voor. De familie antwoordt als volgt: “Het voorbije regime in Gambia is niet uit geweest op de promotie van het Kinteh verhaal van ontvoogding.”
Het antwoord is kort en ik voel dat ik beter niet aandring. Ik heb er mijn bedenkingen bij. Wie een beetje Gambia’s politieke geschiedenis van de afgelopen decennia gevolgd heeft, weet dat het land met ijzeren hand bestuurd is geweest. Voor mezelf hou ik er op te besluiten dat autoritaire regimes en de promotie van ontvoogdingen op populair niveau niet samengaan. Voorstanders van dit voorbije regime verdedigen echter dat het stond voor een ander soort ontvoogding dat noodzakelijk haar centrum elders moest hebben.
Diezelfde avond nog denken we na over onze ontmoeting met de Kintehs. We laten de kwesties van staatspolitiek achter ons en vragen ons vooral af wat uprooting voor onszelf, voor onze kinderen en voor de leerlingen en scholieren op The Swallow School betekent. We besluiten er een nachtje over na te denken. Op het programma staat vooreerst de finale van de Africa Cup met gastland Ivoorkust tegen Nigeria. Statistieken over dit soort finales laten weten dat Ivoorkust wellicht met de trofee naar huis gaat omdat dit land het voordeel heeft van de thuisclub te zijn en dus spelend in een stadium tot de nok gevuld met eigen supporters. Minder dan twee uur later is de gedoodverfde winnaar bekend: Ivoorkust.
‘s Anderendaags aan het ontbijt zindert de ontmoeting met de Kintehs na en werpen we opnieuw de vraag op wat de betekenis kan zijn van uprooting voor de Gambianen vandaag. Na een moment van discussie, komen we tot de gezamenlijke conclusie dat indien The Swallow haar naam van emancipatorische school waard is, de leerkrachten en de leerlingen ons best kunnen op weg zetten naar een antwoord op onze vraag.
WEERSTAND — “Uprooting”, of: onder de koloniale schade uitkomen
Diezelfde week nog stelt de leerkracht van het zesde leerjaar op The Swallow, Foday Jabbie, zich kandidaat om een les te besteden aan de transatlantische slavenhandel en Kunta Kinteh. De les brengt een aantal klassieke thema’s ter sprake, maar biedt tevens hoopvolle perspectieven op de Gambiaanse ontvoogding waar de collectieve herinnering aan de slavengeschiedenis wordt opgeroepen.
“We gaan dit samen doen. Twee hoofden zijn meer dan een”, zo wordt door de leerkracht de les opgestart. Ik ontpop mezelf al vlug tot een aandachtige luisteraar.
Opvallend is de volgende uitspraak van de leerkracht: “Als Europa in die tijd geavanceerd was geweest, waren ze niet naar Afrika gekomen. Europa had de winst broodnodig”. Het doet me besluiten dat ontvoogding voor de Gambianen begint bij de ontkrachting van het Westerse verhaal van een superieure mogendheid. “Het rijke continent was Afrika”, zo stelt de leerkracht die verder gaat: “Het is het nog altijd, maar het is achterop gezet geweest en het zal de achterstand niet zomaar inhalen zonder de juiste leiders”.
De les behandelt de volgende thema’s: het waarom van de slavenhandel, wat de levensomstandigheden waren van de slaven bij hun verscheping naar Amerika en wat de echte reden is waarom de handel uiteindelijk werd afgeschaft.
Ik ben aangenaam geraakt door de persoonlijke touch die de leerkracht geeft aan het thema. Zoals in deze passage:
“We zijn zelf naar Albreda gegaan met de school, naar Kunta Kinteh Island, voorheen James Island. Dit eiland was de kelder van de slaven. Alle slaven werden er vastgehouden. Sommigen brachten er drie tot vijf weken door.
Hoe meer slaven je meenam naar Amerika, hoe meer geld je had.
Daarom werden ze ingepakt als sardines.
Sommigen verzetten zich. Ze deden verschillende pogingen om te ontsnappen. Sommigen werden uitgehongerd, vermoord. Ze wilden liever in Afrika sterven dan gaan. In die tijd was er geen telefoon om met elkaar in contact te blijven. Ze halen moeders en vaders weg bij hun families. De achterblijvende kinderen waren verloren. Ouders worden van hun kinderen weggehaald. Dit breekt het hart van mensen.
De slavenhandelaars verzwakken de rebellen. Ze kregen niet genoeg eten en water, werden in het donker gehouden. Uiteindelijk worden enkel de sterken verscheept.
Fort James – Kunta Kinteh Island
Ik zou hebben gedaan zoals Kunta Kinteh die opstandig was nadat hij als slaaf was gevangengenomen. Ik zou liever hier zijn gestorven. Als ik daarheen ga, zijn mijn wortels verdwenen.
Er waren verschillende ontsnappingspogingen, ontsnappingen uit de gevangenis, voordat ze naar de andere wereld werden gebracht. Ze vochten met hun slavenmeesters.
De uiteindelijke afschaffing van de slavenhandel is niet gebaseerd op mensenrechten, maar op rebellie. Europeanen stierven er ook in, door ziekte of rebellie. Ze werden geconfronteerd met grote uitdagingen. Veel mensen in Europa waren na 400 jaar ongelukkig met de slavenhandel. Bovendien was het niet meer rendabel. De industrialisatie had de slavenhandel overbodig gemaakt.
Bevrijde slaven werden teruggebracht naar Sierra Leone, Liberia en Gambia.
Ze lieten hen terugzwemmen van het slaveneiland naar het land. Ze werden in het water gegooid. Velen overleefden dit niet omdat ze niet konden zwemmen.
Nu komen Europese regeringen terug en vragen ze om vergiffenis. Dit is egoïsme. Europeanen kunnen vrij de wereld rondreizen. Afrikanen kunnen geen visum krijgen. Maar Europeanen hebben alles meegenomen. Als slaven waren wij “welkom”, maar vandaag niet als vrije mensen.”
METHODE — Met vallen en opstaan samen voor een betere wereld
The Swallow is een school voor emancipatorisch onderwijs. Het wil leerlingen laten opgroeien tot vrije kinderen die later vrije volwassen mensen zullen worden. Met deze missie is The Swallow’s visionaire kracht niet alleen het inzicht dat uprooting, of zelfbevrijding door weerstand, noodzakelijk is om onder de “koloniale schade” uit te komen. Het is ook aansluitend bij dit inzicht een onderwijsmethode ontwikkelen die de handvatten aanreikt tot deze zelfbevrijding.
Deze onderwijsmethode is bijzonder in Gambia. The Swallow heeft daarom een modelfunctie, zoals hierboven werd aangegeven. De school heeft gaandeweg een coaching functie opgenomen naar andere scholen die haar methode willen overnemen.
Om het verhaal op te roepen van deze zoektocht naar een emancipatorische onderwijsmethode, laat me toe een aantal getuigenissen te brengen die ik liet optekenen door leerkrachten en leerlingen in The Swallow. Ik begin met de getuigenissen van leerlingen.
(1) “We hebben vrijheid. Ze dwingen je niet om iets te doen wat je niet leuk vindt, behalve goede dingen.”
“Ze zorgen ervoor dat we allemaal de lessen begrijpen. Ze leggen het uit met een blij gezicht, zodat we allemaal vragen kunnen stellen en het kunnen begrijpen.”
(2) “Bedankt dat jullie ons leven zo eenvoudig mogelijk hebben gemaakt. … Ik dank de leraren voor het geven van een goede opleiding die nooit zal verdwijnen. Ik beloof dat ik alles in mijn leven zal doen om jullie gelukkig te maken.”
“We hebben onze tuin achter de klas om gewassen, zaden en groenten te verbouwen die in The Swallow worden gegeten. Ik help graag in de keuken van de school. Ik vind het leuk om de kinderen uit de kleuterklas te helpen.”
“Ik zal jullie nooit vergeten voor alles wat jullie doen. Ga alsjeblieft door met de dingen die jullie doen in The Swallow.”
(3) “Onderwijs is gratis in The Swallow. Als je de sleutel tot onderwijs hebt, kun je hard werken aan je toekomst.”
“Omdat reizen gratis zijn, kunnen we met de school gaan waar we willen om de geschiedenis van de belangrijke plekken in Gambia te leren kennen.”
“Als je wat lessen vergeet, kun je hier terecht voor herhaling.”
Dit is wat leerkrachten en de schooldirectie getuigen over The Swallow’s emancipatorische proces. Het eerste getuigenis is van directeur Suwaibatou:
(1) “Als een kind storend is, neem je het apart. Je luistert naar het kind en probeert het te begrijpen. Hiermee moet je beginnen als je leerlingen mondig wil maken.”
“De leerlingen moeten geloven dat verandering mogelijk is. Dit gebeurt door hen een kans te geven. Zelfs een kleine verandering is een cruciale stap.”
“Je hebt de steun van de ouders nodig wil je dit proces de volle kansen geven.”
(2) “Emanciperen (emancipatie) is een van de centrale missies van de school (The Swallow). Het doel is om leerlingen voor te bereiden op verantwoordelijk burgerschap, zodat ze bijdragen aan een democratische, verenigde, pluralistische samenleving die openstaat voor andere culturen.
(…) [Deze missie wordt niet alleen gerealiseerd door] gratis onderwijs, gratis maaltijden op school, [maar ook door de] relatie tussen studenten en leraren die elkaar als gelijken behandelen in de coproductie van kennis en manieren van weten (…).”
(3) Een andere leerkracht vindt het een uitdaging om emancipatorisch onderwijs toe te passen op bepaalde leerlingen die moeilijk te managen zijn in de klas:
“Ze storen veel, ze luisteren niet eens naar hun leerkracht, maar we doen ons best om ervoor te zorgen dat ze ten goede veranderen. Daarom geven we ze beloningen en prijzen we ze in het bijzijn van anderen zodat ook zij zich goed zullen gedragen.”
Emancipatorisch onderwijs in de beleving begrijpen
Tot besluit, emancipatorisch onderwijs naar het model van The Swallow, is drieledige in zijn visie op zelfbevrijding.
- Dit is omdat het vanuit een specifieke, lokale noodzaak tot bewustzijn komt van een situatie die vraagt om gerechtigheid, om een wereld met meer gelijkheid voor allen en alles.
- Dit is het ook omdat het er alles aan doet, door actie, weerstand, om te weten en te realiseren wat geluk brengt in de vorm van menselijke zelfontwikkeling en, in extensie, harmonie op planetair niveau.
- Het is uiteindelijk het geloof dat emancipatie centraal moet staan in de onderwijsmethode. Het is de overtuiging dat om tot gelijkheid te komen, het onderwijs zelf een onderwijsdynamiek moet ontwikkelen die op gelijkberechtiging is gesteund. Het vraagt een dagelijkse toepassing van gelijkheid onder leerkrachten en leerlingen, directie en leerkrachten, leerlingen onderling.
In Gambia heb ik ervaren dat emancipatorisch onderwijs de moeite waard is. Het gehele visionaire streven van deze onderwijsvorm is zo krachtig dat het jezelf, de mensen rondom je en je ruimere omgeving vervolmaakt. Door de mensen van The Swallow heb ik geleerd dat emancipatorisch onderwijs dagelijks uitgevonden wordt, ontdekt, vanuit de lokale contexten. De “uprooting” van dit proces is een onderwijs dat de leerlingen op weg zet naar eigenwaarde en naar het ontdekken van de Gambiaanse waarheden en schoonheden. Deze zijn de moeite waard. Ik kan het iedereen aanraden om eens af te reizen naar Gambia en het zelf te beleven.
Thierry Limpens, lesgever/onderzoeker
Contact The Swallow: https://www.theswallow.org/
