Alfred Dreyfus in 1894, Wikipedia
Een goed gedocumenteerd boek legt bloot wat er aan de hand is en laat ook zien hoe foutief de argumentatie van het establishment is en hoezeer kritische wetenschapsbeoefening een Franse traditie is: “Over de verdediging van kritische kennis. Als de macht de autonomie van het onderzoek aanvalt.” (1)
Het onderzoek waar het hier om gaat, betreft niet de natuurwetenschappen, maar de menswetenschappen, meer specifiek sociologie, geschiedschrijving e.d. De beide auteurs horen hierin thuis: de historica Michelle Zancarini-Fournel, co-auteur van een voor een breder publiek gemaakte geschiedenis van het Franse feminisme (2), en de filosoof Claude Gautier, die een specialist is inzake geschiedenis van de Verlichting en de filosofische grondslagen van de sociologie (3).
De auteurs hebben hun boek onderverdeeld in vier grote stukken. Eerst bekijken zij een aantal situaties uit het recente verleden (1989-2021), daarna de kwestie van de autonomie van de wetenschappers vanaf de zaak-Dreyfus (1885-1906), het opstandjaar 1968 en zijn nasleep (tot 1986), en de pogingen van de overheid om het wetenschappelijk onderzoek te knevelen (1998-2020).
Een derde deel gaat over wetenschapsfilosofie: hoe verhoudt het onderzoek zich tot waarden: is het waardenvrij, neutraal enz.? Een vierde deel behandelt de vernieuwing die zich in het onderzoek voordoet en de discussies over intersectionaliteit, republikeinse waarden, laïciteit, islamofobie … en ook het concept van pluralisme.
Émile Durkheim, Wikipedia
Om enkele krachtlijnen van dit boek te laten zien, zal ik beginnen met de zaak-Dreyfus en Émile Durkheim (1858-1917), een van de grondleggers van de sociologie in Frankrijk. De Jood Alfred Dreyfus (1859-1935) was een Franse militair die in 1894 van spionage beschuldigd en daarvoor veroordeeld werd, maar in 1906 rehabilitatie bekwam na heftige debatten en jarenlange strijd die de Franse natie in twee kampen verdeelden. Tot de verdedigers van Dreyfus behoorden o.a. de schrijver Émile Zola met zijn befaamde en klassiek geworden pamflet J’accuse, en ook Durkheim (overigens ook Joods, zoon van een rabbijn).
Opvallend was dat universitairen, zowel professoren als studenten, stelling namen in de zaak en deelnamen aan het publieke debat en het aanwakkerden. Wetenschap en politiek engagement gingen samen. Ook de rol van de media viel op: een zware campagne in de gedrukte pers droeg ertoe bij dat Dreyfus veroordeeld werd.
De Republiek in gevaar?
De tegenstelling tussen Dreyfusards en anti-Dreyfusards was er een van tegengestelde waardensystemen. De eerste strekking redeneerde op basis van ‘waarheid’, ‘recht’ en ‘rede’, ‘universalisme’ en ‘mensenrechten’, was antiklerikaal en beriep zich op de Franse Revolutie.
De tweede dacht vanuit ‘orde’, ‘gezag’, ‘natuurlijke wetten en instinct’ en ‘nationalisme’, inclusief antisemitisme en xenofobie, en ondersteunde het leger en de kerk, die instonden voor orde en gezag. De anti-Dreyfusards beschuldigden de dreyfusards ervan de natie en de Republiek in gevaar te brengen en ontzegden hun het recht mee te spreken in het publieke debat.
Uit de strijd rond Dreyfus ontwikkelde zich de Franse Liga voor de Mensenrechten, die in 1898 opgericht werd om de kapitein te verdedigen, maar die haar doelstelling daarna verruimde tot het verdedigen van alle burgers van wie de rechten worden aangetast of die het slachtoffer zijn van justitieel onrecht.
De grote maatschappelijke scheuring rond de zaak-Dreyfus is een merkwaardige voorloper van de huidige polarisatie in Frankrijk. Ook toen was het waardenconflict belangrijker dan de spanning tussen sociale klassen of partijen. Ook toen was de tegenstelling niet te herleiden tot die tussen links en rechts. En ook toen speelden intellectuelen een belangrijke rol.
Durkheim bleek in de strijd rond Dreyfus een geëngageerde man. Ook de jonge wetenschap van de sociologie koppelde hij aan een bepaald engagement: “Uit het feit dat wij voorstellen op de eerste plaats de realiteit te bestuderen, volgt niet dat wij ervan afzien die te verbeteren.” Het gaat in zijn visie op de wetenschap niet alleen om inzicht, maar wel om inzicht dat bijdraagt tot een betere wereld. Maar dat standpunt wordt ook vandaag nog flink tegengesproken. Daarover meer in Deel 2 van dit verhaal.
Wordt vervolgd.
Notes:
- Claude Gautier en Michelle Zancarini-Fournel, De la défense des savoirs critiques, Quand le pouvoir s’en prend à l’autonomie de la recherche, La Découverte, januari 2022.
- Bibia Pavard, Florence Rochefort en Michelle Zancarini-Fournel, Ne nous libérez pas, on s’en charge. Une histoire des féminismes de 1789 à nos jours, La Découverte, 2020.
- Claude Gautier bestudeerde o.a. de grondslagen en concepten van de socioloog Pierre Bourdieu: La force du social, Enquête philosophique sur la sociologie des pratiques de Pierre Bourdieu, cerf, 2012.
