Er zijn van die boeken waarbij gaandeweg je tenen zich gaan krommen. Het boek van Jaap Smit Zonder kompas geen koers, de theoloog als bestuurder in een zoekende samenleving deed dat bij mij.

En niet alleen omdat hij als protestants predikant bij tijd en wijle bijbelverhalen opdist – vooral Exodus, Kaïn en Abel en Ruth passeren de revue. Hij voert ze op als metaforische vertellingen om vanuit een levensbeschouwelijke insteek koers te geven. Ze dienen bij hem ter oriëntatie.

Toverwoorden

Zijn boek deed mij de tenen krommen om twee redenen. In het boek beschrijft Smit zijn levenswandel als een successtory. Smit is een geslaagd man wiens ‘exodus’ van predikant naar leger dominee, van consultant en organisatieadviseur bij KMPG – waarbij het ging om in een goed betaalde baan grote klanten binnen te halen – van voorzitter van de christelijke vakcentrale naar directeur Slachtofferhulp uitliep op de zetel van de Commissaris van de Koning in de provincie Zuid-Holland.

In nagenoeg alle gevallen wierp hij zich op als de meest geschikte man voor de betreffende baan. Ofschoon hij de zee, zwemmen in diep water en het golvende getij ook metaforisch gebruikt, kun je zeggen dat het getij hem alleen maar heeft meegezeten.

Goed betaalde banen, mooie reizen, groot netwerk en leven in de wereld van ons kent ons waarin een goed glas en een goed maal niet ontbreken. Niet het leven van de gewone burger om wie het met uitzondering van zijn baan bij KMPG meestal gaat, waarbij je je afvraagt wat dan een ongewone burger is.

Voor mij is het kortom een boek waarin iemand die verguld is van zichzelf laat horen hoe het de geslaagde man in het leven vergaat. In alles de wind mee, hoppend van baan naar baan waarbij goedverdienende headhunters – op wie de gewone burger nauwelijks kan terugvallen – de helpende hand toesteken en waarbij de salarisschaal steeds naar boven wordt bijgesteld. Bovendien kan hij dat allemaal rijmen met wat de bijbel hem leerde. Chapeau zou ik zeggen.

Het tweede dat mijn tenen deed krommen voert me terug naar het slot van zijn boek waarin hij zijn zoon voorlicht over de ‘grotemensenwereld’: van bestuurders mag worden verwacht ‘dat zij knopen doorhakken, omdat de zaak anders helemaal tot stilstand komt. Dat heet leiderschap en is in deze tijd hard nodig.’

Niet verkeerd zou je op het eerste gezicht zeggen. Dat wordt anders als hij de drie ‘toverwoorden’ ter sprake brengt: participatie, transparantie en integriteit. Mijns inziens gaat het daarbij mis. Mandaat en participatie hebben in zijn visie van doen met de representatieve democratie.

Over participatie doet hij wat cynisch omdat hij, zoals hij schrijft, 75.000 brieven ter loting voor een burgerberaad de deur deed uitgaan waaruit voor 250 ‘gelukkigen’ het sprietje werd getrokken. Vervolgens laat hij horen hoe hun gepalaver oeverloos verzandde. Kortom concluderend: participatie werkt niet, wat werkt is de goede leider.

De man die de knopen doorhakt

Hij vergeet echter dat het in de representatieve democratie die we in dit ‘mooie land’ kennen, in feite om gelegitimeerde dominantie gaat. De gekozene heeft een mandaat, een mandaat dat zich in de dagelijkse politieke praktijk vertaalt in partijdiscipline waarbij niet de leden maar het bestuur de voordracht van de te kiezen bestuurders heeft bepaald.

De burger die het mandaat gaf, verdwijnt na verkiezingen naar het tweede plan. Na de verkiezingen wordt niet langer met maar over de burger gesproken. Niet voor niets is er in onze democratie sprake van een vertrouwenscrisis.

Omdat Nederland stemplicht noch partijverbondenheid kent, gaat het om de gunst van de zwevende kiezer. Wordt die teleurgesteld dan ontstaan er na verkiezingen grote schommelingen. Vanwege gebroken beloftes haken steeds meer mensen af en wordt de groep die nog gaat stemmen alsmaar kleiner.

Er is dus geen sprake van een leider die gehoorzamend aan degenen die het mandaat verstrekten, uitvoert wat via een participatie van onderop als koers is uitgezet. De bestuurlijke bovenwereld heeft zich, zoals we langzaam weten, losgezongen van het ‘stemvee’ die bestuurders aan de macht heeft geholpen.

In dit geval is het relevant om te lezen wat filosoof en psychiater Karl Jaspers – die ook op theologisch gebied van zich liet horen – kort na de oorlog in De schuldvraag schreef. Over hoe de hele bevolking feitelijk de gevolgen draagt van het handelen van de staat: ‘Wat ook de koningen in hun dwaasheid bedrijven, het volk krijgt de klappen (Horatius, Epistulae, quidquid delirant reges plectuntur Achvi).

Zo vallen er ook bij de ‘toverwoorden’ bestuurlijke integriteit en transparantie in wat Smit schrijft de nodige vraagtekens te plaatsen. Het klinkt in de geest van: gaat u maar rustig slapen, wij zorgen voor u.

Dat zou allemaal waar en goed zijn als dat besturen en wegkijken in Nederland niet tot het toelagenschandaal en het criminaliseren van burgers had geleid, wanneer er geen sprake zou zijn geweest van nepotisme bij de aankoop van mondkapjes tijdens de Covid-uitbraak en de afhandeling van bodemverzakking in Groningen door de gaswinning correct was verlopen. Om het bij deze voorbeelden te laten.

Je kunt het als leider maar laten gebeuren, zoals minister-president Rutte het deed. Gewoon achteraf geen actieve herinnering meer. En daar kom je als leider mee weg en rol je in de volgende ‘fantastische en uitdagende baan’. Weg, in dit geval, het gedroomde leraarschap van Rutte. Het werken met al die ‘fantastische’ mensen.

Ik las in dit boekje niet veel meer dan wat veelal in andere opgeklopte managers boekjes doorklinkt: het uitdragen van hoe succesvol het leven aan de goede kant van de streep wel niet kan zijn.

Helaas lacht niet iedereen zo het leven toe en mogen onze bestuurders toch nog wel eens beter in de spiegel kijken vooraleer zij het over luisteren hebben. Wat dat betreft kun je beter Mariana Mazzucato lezen. In haar werk klinkt een ander verhaal.

Het boek van Smit lees je snel uit, het heeft een toegankelijke maar wat formele stijl maar het laat mij achter met de vraag wat je als lezer aan dit egodocument hebt.

Jaap Smit. Zonder kompas geen koers, de theoloog als bestuurder in een zoekende wereld. Prometheus, Amsterdam, 2024, 256 pp. ISBN 978 9044 6569 61