Update: link naar de 10de symfonie. Update: meer opmerkingen over de muziek zelf, en wat haar typeert: 22I25, 21u. – Dit jaar viert de wereld de componist Sjostakovitsj (1906 – 1975). Hij is sinds lang mijn favoriete componist, samen met de Engelsman Edward Elgar (1857 – 1934), die eveneens mooie stukken componeerde om de realiteit van de oorlog een plaats te geven. Veel tijdgenoten en landgenoten houden meer van Bach, maar bij Shostakovitch hoor en voel je de wat meer wrange, tegendraadse kanten van het bestaan doorklinken. Die muziek gaat niet voorbij aan het tragische en donkere, het heftige in het leven. Die klanken gaan dieper dan de soms gewoon mooi kabbelende tonen van Johann Sebastian. Ze helpen je als je door vertwijfeling gaat, of tegenkanting krijgt.
De befaamde psychologe Alice Miller beschrijft in haar wereldwijd gelezen boekje “Het drama van het begaafde kind” kort hoe de heftigheid, de majestueuze kracht en de vertolking van het sentiment van de angst bij deze componist, en ook bij zijn collega die in Parijs en de VSA werkte, Igor Stravinsky, voortkomt uit zware en zwarte bladzijden in de jeugdjaren. Deze befaamde scheppers maakten naar alle waarschijnlijkheid als kinderen verwaarlozing en geweld mee…
De grote schrijver Julian Barnes heeft een mooie roman geschreven over het leven van Shostakovitch, getiteld “Het tumult van de tijd”. De roman heb ik onlangs met genoegen en fascinatie gelezen. Dmitri Sjostakovitch was doorgaans eigenzinnig, de symfonie in opdracht geschreven bij het einde van de tweede wereldoorlog, de negende, bijvoorbeeld, was niet zoals verwacht triomfalistisch, maar gaf ook de geleden angst en ontberingen weer. Hij leefde lange tijd in angst opgepakt te worden; het Stalinisme was onvoorspelbaar en vele grote figuren werden “weggezuiverd”, van hoge militairen over topfiguren in de politiek en ook vele tienduizenden burgers. Een van de redenen dat het Rode Leger het eerste jaar na de invasie van de Duitse troepen in 1941 er zo slecht in slaagde weerstand te bieden, lag bijvoorbeeld in de angst van Stalin voor een coup, die hem er had toe gebracht tijdens de zuiveringen met berucht hoogtepunt in 1937, de meeste hoge militairen weg te zuiveren… De componist heeft geluk gehad, hij leefde in angst voor vadertje Stalin. Het ene jaar kreeg een werk grote lof van het regime, het andere werd hij berispt en verguisd voor een volgend werk.
___
Analisten-musicologen merken op dat bijvoorbeeld het machtige eerste vioolconcerto veel leert: de componist borg het na het schrijven zeven jaar op, om het in 1955, twee jaar na de dood van de dictator, uit te geven. Het typeert zijn werk ook, dat onder grote druk geschreven werd: hij heeft het hier over eenzaamheid, depressie, angst, die hij tot uitdrukking brengt met dans, met waanzin, met boosheid…
Maar vergis je niet, deze muziek is niet geheel dystopisch of atonaal. Zelfs de 8ste symfonie, die samen met de 7de en de 9de het meest de realiteit en gruwel van de oorlog weergeeft, bevat na het eerste kwartier zeer mooie, warme en serene passages. Dat maakt de componist ook zo groot: je krijgt een groot reliëf te horen in emoties in zijn stukken. Typerend zijn de striemende, krachtige, overweldigende tonen en melodieën in bepaalde passages. De zevende, maar ook de achtste, is geschikt om een ‘oorlogssfeer’ mee te maken.
Het is opmerkelijk dat de man naar het einde van zijn leven blijkbaar toenemend rust, sereniteit en tevredenheid vond; zijn vijftiende en laatste symfonie getuigt daarvan. Zij is rustiger en meer gestructureerd, beschouwend, als de gedachtestroom van iemand die zijn leven overschouwt.
___
In 2025 viert de wereld van muziekliefhebbers het vijftigjarige overlijden van Dmitri Sjostakovitsj (dit is de Nederlandstalige transcriptie van de naam). Hij kreeg een eenvoudig maar statig en modern graf in een van de meest prestigieuze begraafplaatsen van Rusland in de hoofdstad Moskou, het Novodevitchi. Daar rusten heel wat vooraanstaande figuren uit de wereld van de cultuur, de politiek enzovoort, waaronder Sergei Prokoviev, in een serene atmosfeer. Het graf geeft de geboorte- en sterfdatum weer, en een teken dat zijn bijdrage aan de muziek symboliseert.
Om te proeven
De meest bekende symfonie is de 10de, die hoor ik persoonlijk zeer graag. Ze is de meest “abstracte” genoemd, de componist liep er minder gevaar mee te worden veroordeeld. Ze is geschreven enkele jaren na de dood van de dictator. De typerende intensiteit en mooie donkerte zit er in, evenals veel dynamiek en kracht, pathos. Hier kunt u het eerste deel, het Moderato beluisteren: Shostakovitch Symfonie 10, moderato.
De Achtste Symfonie
Zoals de dirigent Mariss Jansons stelt, die zich in Sjostakovitch specialiseerde, in een stemopname die ik bezit (ik vertaal uit het Engels):
“Het is merkwaardig dat deze man midden in de oorlog, in staat was te schrijven; hij schreef tijdens de oorlog de 7de en de 8ste symfonie.
Maar opgelet: de zevende geeft het drama van de oorlog “buiten” weer; de achtste symfonie geeft “het innerlijk van de mens” in die oorlog weer, wat de oorlog met de mens deed, de atmosfeer”.
___
___
Recent heb ik dat zelf tot mijn verwondering vastgesteld: de achtste bevat verscheidene trage, rustige, subtiele passages. Deze achtste lijkt vooral troost te willen bieden, en daar in is de maker beslist geslaagd volgens mij. Ik hoorde er onder andere de sfeer in van de mensen die thuis samen zitten bij kaarslicht, het lange wachten. In tijden van “verduistering”, met dikke gordijnen om de aandacht van de bommenwerpers van de vijand niet te trekken. In het derde deel is er wel het beruchte stuk dat het opmarcheren van een detachement soldaten weerspiegeld, en daar heb je dan spanning, ernst, dreiging.
Persoonlijk luister ik nooit met oortjes en ik gebruik geen streamingdiensten. Het ritueel van het zoeken, kiezen en opleggen van een (compact disc) plaatje, en van het aanleggen van een collectie… dat is onvervangbaar. De symfonieën van deze Russische componist beluister ik liefst op (bijna) het hoogste volume. Met de achtste is dat ook absoluut noodzakelijk: in de stille passages zitten ongelofelijk subtiele maar mooie en interessante nuances, die onhoorbaar zijn als de muziek te stil staat.
De componist schreef deze werken in lastige oorlogsomstandigheden, maar bovendien onder de onaangename, deprimerende situatie van de dictatuur van het Stalinisme. Toch slaagde hij er in zulke mooie stukken te schrijven. Het is misschien dat wat genialiteit kenmerkt: “iets moois maken vanop de mesthoop”.
_____________________________________________________________________
Foto graf en componist: Facebook groep Russian Composers, Alex Rosas Navarro; WRTI muzieksite.
Foto van Mariss Jansons (die vier jaar geleden overleed op 76-jarige leeftijd en van Letse afkomst is geweest): Northwest Public Broadcasting site.