In een hooggestemd stukje in NRC van 7 juni roepen Geert Mak en een vijftiental prominenten op ons achter het Nederlandse initiatief te scharen en bij de VN aan te dringen op het wegnemen van ‘het zwaard van Damocles” van 20.000 op scherp staande kernbommen. Als historicus, vanuit ervaring met het doden van dieren tijdens de jacht, vanuit de leer van Georges Bataille en Konrad Lorenz over agressie, en vanuit vergeten menselijke Waarden uit de niet-christelijke cultuurkringen, wens ik hierbij een paar aantekeningen maken. Ik zie heil in een toevoeging van goede praktijken en spiritualiteit van traditionele, inheemse culturen aan het potentieel rampzalige industriële genie van het Westen. De diagnose wordt meer en meer door onze eigen literatoren en filosofen geformuleerd, in hoopvolle tegenstelling tot het kritische maar blinde geweld uit de Arabische cultuurkring. (1700 woorden)
De kernwapens zijn vooral in bezit van de VSA, Rusland, India, Pakistan… De laatste jaren zijn er alarmerend veel gevaarlijke situaties met misverstanden bij de rode knop geweest. Ronald Reagan en Mikhail Gorbatsjov zijn er in hun tijd wel in geslaagd met het betreffende verdrag het aantal kernkoppen drastisch te reduceren. De recente stap van de Nederlanders is dus waardevol. Maar hij kan maar beschouwd worden als een eerste stap. Er is meer nodig. De mens is immers een potentieel zeer gevaarlijk wezen. Ik maak graag enkele fundamentele bedenkingen en suggesties, rugzak proviand op de lange weg naar beterschap.
Ten eerste is het zo, dat weet ieder die de internationale politiek kent en er inzicht in heeft, dat naties maar meetellen aan de onderhandelingstafels als zij een stevige stok achter de deur hebben, in de vorm van (zeer) krachtig wapentuig. Ten tweede merkt Roger Scruton, de grote Britse filosoof gekend voor zijn intelligente nuchterheid (“The uses of Pessimism”, “Green philosophy”) terecht op: “Een welvarend land zonder defensie is een vogel voor de kat”. Ten derde betekent dit opiniestuk en dit appel wel een ironische naïeve rol voor Nederland, dat bakermat is van enkele van de grootste ethologen, zoals De Waal en Tinbergen, door te menen dat de aard van het beestje zozeer zou kunnen veranderen. Agressie, vechtlust en behoefte aan avontuur is voor eens en altijd des mensen. Ten vierde zie ik in deze menslievende démarche een uiting van doorgeschoten typisch westers denken: sinds de evangelies en de overmoed die de verhalen over Jeshoea van Joseph en Maria collectief hebben meegebracht, is de mens in deze cultuurkring extreem lineair gaan denken. Alsof de tijd een autostrade is, the sky is the limit, tot de Messias gaat terugkeren (de zogenaamde Parousia verwachting). Alsof voortdurende ‘vooruitgang’ echt een mogelijkheid zou zijn, en dan nog liefst via meer techniek en geld. We zien intussen de gruwelijke rampen die dit wereldbeeld voor planeet Moeder Aarde heeft meegebracht (de diersoorten die uitsterven zijn weg voor de rest van de geschiedenis van mens en aarde, de klimaatverandering, de uitputting van ertsen, grote problemen voor de fysieke en geestelijke gezondheid…). Rampen wat betreft de kansen op het goede leven van de burger, met ons dolgedraaide activisme dat zweert bij structurele, bezoldigde Arbeid (met 400.000 langdurig zieken tot gevolg in België op een werkzame bevolking van rond de twee miljoen). Het lijkt mij intellectueel eerlijker en realistischer, ermee rekening te houden dat militaire spanningen cyclisch terugkeren. De Germanen en de niet-Europese volkeren denken terecht en adequaat in terugkerende cirkels, zoals de seizoenen terugkeren doorheen de jaren.
De grootste boosdoener, daar moeten wij durven de ogen voor openen, is niet de macho politiek en de zin in vechten en avontuur van de mens, maar is onze idolatrie naar technologie en onze opvatting over Arbeid in relatie tot het goede leven. De beate omarming van techniek, die een verafgoding is geworden. Zoals de smartphone intussen voor velen een soort verslavend infuus is geworden, en de omnipresente auto onze lucht dodelijk giftig maakt, onze innerlijke vrede en ons veiligheidsgevoel in de straten ondergraaft, is het loutere bestaan van kernbommen maar tevens van de hele onderbouw en het funderende ‘geloof’ het ware zwaard van Damocles. Alleen als we aan die perverte, destructieve liefde voor techniek en macht via geld & bezit iets gaan doen, kunnen wij misschien een uiterst donker doem scenario zoals dat indringend geschetst wordt in ‘The Road’ van Cormac MacCarthy nog hopen te vermijden. Een scenario waarin de hele wereld verbrand is en de mensen tot de ergste armoede, honger en tot lage, egoïstische barbarij vervallen. Wij moeten drastisch bijdraaien, en weer de Mens en de grote Natuur en haar schepselen gaan omarmen. Zowel sint Franciscus (het Lied van de creaturen) als Charlie Chaplin (Modern Times), Terence Malick (The New World, The tree of Life) als vele andere profeten van de humane traditie wijzen de weg. Ik denk dan aan de humanistische Belgische filosoof en psycholoog Piet Nijs, de Dalai Lama, de Nederlands-Joodse mystica en mensengenezer Etty Hillesum, Nelson Mandela, Desmond Tutu, Barack Obama, de Duitse ecologische filosoof Rudolf Bahro, het Soefisme… Ik denk aan de promotoren van de levensstijl en wijsheidsvisie van de inheemse volkeren (Greenpeace, de Nederlandse groene cultuurfilosoof en advocaat van de Tederheid Ton Lemaire, de Indonesische Nederlander Chris van Orden (‘De glans van het echte’), de dichter John Neihardt die de Lakota medicijnman Black Elk aan het woord laat in “Black Elk speaks”, aan Bruce Chatwin over de ontzettende intuïtieve kracht van de Aboriginals (The Song Lines), Jean Liedloff over het baby-vriendelijke genie van de Indianen van Andes en Amazone die niet bitter lopen door een verpletterend arbeidsethos, aan de ethologe Biruté Galdikas over de relatief goedlachse en tevreden Indonesische mens die zijn kinderen met meer warmte opvoedt, en op die manier menslievender waarden meegeeft…). Er zijn profeten genoeg die de mensheid met kracht een betere weg wijzen. Nu is het moment dat wij deze filosoferende reuzen moeten beluisteren en volgen. Wij het eigenwijze, toch wel wat dolgedraaide Welvarende Westen.
De kwade geest die twee terribele wereldoorlogen en uitroeiingskampen heeft meegebracht van Auschwitz tot Indonesië (Birney, ‘De tolk van Java’), is nog niet bezworen. De God die ons bij dat titanenwerk zal kunnen helpen en gidsen, kan overigens niet alleen meer die van Jezus zijn. Een traditionele-, inheemse-, ecologische correctie van de Spiritualiteit die ons doen en laten onderbewust draagt en stuurt, dringt zich op. Wij moeten streven naar een correctie van het materialisme naar het spirituele leven, van het mondaine naar het zoeken naar innerlijke rijkdom. Zoals Jezus al schijnt gezegd te hebben: “Je schat is waar je hart is”. Zolang de schat van de mens de machine blijft, en de valse macht die gebouwd is op door arbeid verworven geld en bezit, kan het niet echt goed gaan met Mensheid, Planeet en Geschiedenis.
Om de cirkel rond te maken: het samen bannen van kernwapens is in feite een goed begin. Maar om een typerend, gefrustreerde, cynisch, egocentrisch, aanmatigend en potentieel uiterst kwaadaardig aspect van de Westerse Geest dat hier dodelijk dreigend opspeelt, grondig te veranderen is meer nodig. De kernraketten zijn maar het topje van de IJsberg die opdoemt voor de boeg van de Titanic van het Schip van onze Samenleving. Wij moeten er samen zorg voor dragen de hele ijsberg te laten smelten, en daartoe is een veel diepere en bredere bezinning en een “warme ommezwaai” van handelen nodig. Als wij erin slagen, en dat is natuurlijk een werk dat generaties zal bezig houden, de vergeten schat van Innerlijke Rijkdom te ontdekken en na te streven, slaan we vele vliegen in een klap. Dan is de wereld niet te klein voor acht miljard mensen. Dan is immigratie een verrijking en niet langer een bedreiging. Dan is een grote stap vooruit gezet naar intercultureel samenleven in wederzijdse eerbied, interesse en non-agressie. Wij moeten streven naar een bestaan in heilzaam contact met God de Schepper en met de Grote Natuur die onze gemeenschappelijke Moeder is. De kernkoppen zijn slechts een symbolisch attribuut van een krampachtig en overmachtig willen beveiligen van de andere, de oude Westerse Weg.
Vandaag zie ik op mega schaal mensen handelen in de zin die Jezus scherp afkeurde in de uitspraak: “Wie zijn leven te zeer wil redden, die zal het verliezen”. In deze uitspraak ontwaar ik een interessante en actuele boodschap, als ik ze bekijk in het licht van de passionele maatschappijkritiek die de Amerikaanse filosoof, natuurkenner, historicus en activist Henri Thoreau na een eenzame retraite in de bossen meegeef in zijn levenswerk “Walden, or the life in the Woods” (1854). Het leidmotief van Thoreau is de vaststelling dat de westerse burger, uit angst voor het onzekere leven, bijzonder veel van zijn levensenergie en levenslust uit handen geeft, door ze te investeren in de materiële, deels illusoire bescherming. In het bouwen en betalen van een stenen huis, in de toenemende schare machines en toestellen, in verzekeringen. Wat ik zie gebeuren, is dat deze westerse weelde mens zich afsluit van essentiële, mystieke bronnen van leven en vrede, en dat daardoor militaire catastrofes en ecologische mega rampen in het vaarwater van de mensheid blijven opduiken. WO I en WOII en de vernietigingskampen (in Auschwitz werden de gevangen mensen nota bene verplicht zich dood te arbeiden!) kunnen wij best lezen als schoten voor de boeg. Als waarschuwingen dat een belangrijk aspect van de geest van de Mens uitgehongerd, gefrustreerd en bijgevolg gevaarlijk en potentieel kwaadaardig kan worden.
Als we het positief blijven bekijken, is het te hopen dat de minder kapitalistisch-industrieel bezielde volkeren en culturen de westerse tijdig van innerlijke vrede en geloof in het spirituele en de tederheid gaan “besmetten”, voor de neo-liberale frustraties viraal gaan en nieuwe rampen ontketenen. Luc Ferry, de voormalige minister van onderwijs in Frankrijk, wijst er in zijn essay “Ferry over de liefde” (2013) op dat in het Westerse denken een kille, mannelijke logica stilaan vervangen raakt door een geest van liefde, die vanuit het familiale universum de overige maatschappelijke domeinen doordringt.
Mijn wens en hoop is dat het genie van het Westen, waar de lokale bemiddelaars tussen de mens en het spirituele en ethische universum, de diverse christelijke Kerken, in de voorbije eeuw er niet zijn in geslaagd de grootste geweld ontsporingen in de geschiedenis te voorkomen, tijdig een nieuwe aansluiting vindt bij bronnen van spiritualiteit, verinnerlijking, tederheid en sensualiteit die rust kunnen brengen en een gezonde geest in een gezond lichaam. Alle benodigde ingrediënten lijken voorhanden. Dan zal het nu aan de Geest zijn, daar vertrouw ik op, maar ook aan ieder van ons, volgens eigen talenten, vrijheid en mogelijkheden, om aan zulk goed pad een concrete gestalte te geven.
Stefaan Hublou Solfrian
Historicus, essayist, activist.
Verspreiding toegestaan mits de afspraak van Creative Commons te respecteren (niets wijzigen, correcte bronvermelding)
