Over het zogezegd niet bestaande probleem van overbevolking, want het is een taboe. Een antwoord op, of liever bedenkingen bij de column van Mark Elchardus in De Morgen van zaterdag 9-2-2019.
Mark Elchardus schrijft op zaterdag 9 februari: “Die blindheid voor de rol van bevolkingstoename is typisch…” en “…Dient zich hier een nieuw taboe aan?” Hij vraagt zich verderop in zijn artikel af: “kun je van de spijbelende meisjes verwachten dat ze kinderloos blijven?” Maar laat je niet door dit zinnetje kwaadmaken of begoochelen, lees heel zijn artikel aub., voor je leest wat hierna komt. En lees dat dan ook helemaal, voor je kwaad wordt. En zoek dan argumenten, in plaats van kwaad te worden.
Ik ben het soms wel, vaak niet eens met Mark Elchardus, in zijn wekelijkse column in De Morgen, maar deze week dus nog eens wél. Ik ben al een tijdje een essaytje aan het voorbereiden over “overbevolking, en wat eraan te doen?”, maar heb al zoveel bagger over me heen gekregen op de populaire (a-)sociale media, met ideeën die minder taboe lijken te zijn, dat ik al maandenlang aan het schaven ben om het zo genuanceerd en inoffensief mogelijk te schrijven, zonder de essentie uit het oog te verliezen. En dat is moeilijk, het gaat dus niet vooruit. Ook Elchardus signaleert alleen het probleem, omdat hij – net als ik – zeer goed weet dat alle doeltreffende oplossingen ingaan tegen de politieke mores, en tegen algemeen cultureel aanvaarde vanzelfsprekendheden, en dat niet alleen in onze westerse cultuur, maar in vrijwel àlle culturen. Er is dus geen draagvlak, wat in het huidige politieke klimaat betekent: afserveren. Wat in de praktijk dan weer neerkomt op: “doen alsof het probleem niet bestaat”. Minder kinderen kan niet, dus dragen we maar een dikke trui in onze gedeelde elektrische auto. Vele kleine beetjes helpen, maar 1 grootjehelpt veel meer. Verderop zal ik dat nog eens beweren.
Geachte politici en opiniemakers: mààk een draagvlak. Minder wereldbevolking, minder kinderen kan wèl.
Volgens de meeste onderzoekers en demografen, van VN-rapporten tot Hans Rosling, zal tegen het eind van deze eeuw (nog 81 jaar, slechts 1 mensenleven!!) het aantal mensen op de wereld 10 of 11 miljard bereiken, dan stagneren en stilaan een beetje dalen. Dat is voor het klimaat, de mensheid, en vooral de niet-mensheid (natuur, biodiversiteit) niet best. Ik vond 3 miljard al veel. Op die onderzoeken, en de graad van te verwachten schade, van “catastrofaal” over “beetje ongemakkelijk”, tot “prima zo!” wil ik nu niet ingaan, wel op de mogelijkheid van de actieve vermindering van (de groei van de) wereldbevolking.
Ik wil ook vooraf al ontkennen dat het hier om “duistere” genocide-theorieën zou gaan, of over een dictatuur: het gaat over positief denken, geloof in eigen kunnen. Absoluut niet om doemdenken. Integendeel. Zelfbenoemde “ecorealisten” roepen de technologische genieën van de volgende generaties aan om alle wereldproblemen op te lossen, maar gaan gemakshalve voorbij aan de eigen mogelijkheden. We kunnen het nu al, als we willen. Want de oplossing is politiek, niet technologisch, al zal technologie het gemakkelijker en comfortabeler maken. Doemdenken is: wij kunnen het niet (maar na ons kunnen ze het misschien wel).
Terzake nu: laten we eens over een oplossing nadenken om niet alleen de groei van het aantal mensen stilaan te laten stoppen, maar ook actief het aantal mensen op de aarde te verminderen. Misschien is het best doenbaar met 11 miljard, dat wil ik niet bestrijden, maar met 2 à 3 miljard (bvb.) zijn er veel minder problemen op te lossen, hebben we allemaal meer plaats, ook onze broeder de oerang-oetang, en wordt het leven veel aangenamer. En het kost misschien wel niks.
Een beetje cynisme als opstapje: ik heb het hier niet over “klassieke” methoden als hongersnood, genocide en natuurrampen, want die zijn pijnlijk en onaangenaam, en ze werken bovendien niet. Hoewel ze tijdelijk een beetje minder mensen tot gevolg hebben, wordt de toestand achteraf weer snel rechtgetrokken. De massale genocide op de Joden door de nazi’s en de massamoorden in Rwanda van 1994 hebben geen langdurige daling van de bevolkingsdichtheid tot gevolg gehad. Ook de miljoenen doden van de eerste en tweede wereldoorlog, tienduizenden slachtoffers van allerlei vulkaanuitbarstingen en natuurrampen, van Pompeï tot detsunami in de Indische Oceaan van 26 december 2004, de pestepidemies in de middeleeuwen (1348) en de Spaanse griep van 1918, met zijn minimum 20 miljoen doden, hebben niet voor een vermindering van de wereldbevolking gezorgd. Dat komt vnl. omdat deze gebeurtenissen – terecht – als rampen gepercipieerd worden, waarvan de “resultaten” dan ook zo snel mogelijk moeten rechtgezet worden. Met succes.
Ook de verzuchtingen van sommigen om de verwachte bevolkingstoename in Afrika en andere nu minder hoogtechnologische samenlevingen te counteren met stringente geboortebeperkingscampagnes zijn ongewenst. Waar haalt het westen het morele gezag vandaan om andere ontwikkelende regio’s in de wereld uit te sluiten van het voorrecht in éénzelfde comfort te kunnen leven als wij dat nu doen in het westen, met onze grote ecologische voetafdruk? Moeten zij betalen voor een probleem dat vnl. in de westelijke geïndustrialiseerde wereld veroorzaakt is? Of moeten daarentegen wij – de zgn. “schuldigen“ – in het rijke westen betalen voor de overmoed en onverantwoordelijkheid die we de laatste 2, 3 eeuwen tentoongespreid hebben? Ik denk het niet: beschuldigingen zorgen alleen voor rancune en verkleinen bereidheid tot coöperatie; ze zijn contra-productief. Laten we er dus van afzien. Zoöok zijn maatregelen die uitgaan van vermeende superioriteit van één ras of volk tegenover een ander verwerpelijk: het zwarte tegenover het blanke DNA, de luie Afrikanen, de gewelddadige moslims,…….. al die stereotypen zijn even verwerpelijk als onwaar en onbruikbaar. Raciale en culturele verschillen zijn bovendien minimaal, quasi betekenisloos en variabel onder invloed van omstandigheden.
Ook autoritaire maatregelen, zoals de Chinese éénkindpolitiek, ingesteld in 1979, zijn niet duurzaam, omdat ze niet gedragen zijn; het zijn extern opgelegde systemen, waar men zo snel als mogelijk onderuit wil geraken. Hoe zou je zelf zijn?
Dat mensen nu langer leven, wat van grote invloed is op de huidige groei van de wereldbevolking volgens de positieve mens Hans Rosling, is geen slechte zaak, en hoeft niet tegengegaan te worden. Langer en gezonder leven is OK. We hoeven niemand een leefbewijs-met-punten te geven, en vragen er een eind aan te maken als de punten op zijn.
Welk soort van ingreep zou dan wel een duurzaam resultaat kunnen hebben? Ik denk dat alleen een wereldwijd, vrijwilligafzien van nageslacht gedurende 1 à 3 generaties bij een groot deel van de bevolking – overal50 à 75% (?) de problematiek van de overbevolking afdoende én snel kan oplossen. Ik beschik niet over de prognose- en rekeninstrumenten waarover de VN-rekenaars beschikken, wanneer ze de groei van de mensheid, en de stagnering van de groei tegen het eind van deze eeuw voorspellen. Ik zou graag eens met hun instrumentarium berekend zien welke “beperking” er op de menselijke fertiliteit zou moeten toegepast worden om tegen het einde van de de eeuw geen 10 of 11, maar 2,5 à 3 miljard menselijke aardbewoners te hebben. En earth overshoot day pas volgend jaar te vieren, of dat “feest” helemaal af te schaffen. Het kan natuurlijk ook langzamer, maar ik vrees dat het klimaat het “window-in-time” waarover we beschikken ingeperkt heeft. Als we naar “vrijwillig” streven, moet er dringend werk gemaakt worden van beleidsbeïnvloeding, democratische organisatie, brede verdeling van educatie, welzijn en welvaart. Laat ik er een slag in slaan: 25 jaar intensieve voorbereiding, 50 jaar uitvoering. Iemand op de maan zetten en het communisme laten instorten hebben minder tijd gekost.
Bovendien: voor deze oplossing hoeft niemand te sterven, hoeft niemand zich op te offeren. Groot pluspunt. Niet?
Nu een beetje minder voluntaristisch: ik denk niet dat er politieke en andere wil bestaat om de hierboven geschetste oplossing tot uitvoering te brengen.
Er is eerst (1) het biologische argument. Mensen planten zich voort, dat is de natuur. Groei zit in de natuur. Het kan niet anders. Dat hoeft natuurlijk niet zo te zijn, want wat het levenseinde betreft is er al heel wat gemorreld aan die natuur: antibiotica en transplantaties zijn ingeburgerd, DNA-engineering komt eraan…. in vele regio’s van de wereld is gezinsplanning of geboortecontrole gemeengoed. Strijd tegen kindersterfte is succesvol gebleken. Het kàn dus.
Er is ook (2) het culturele argument, en dat is sterk: de “kinderzegen”, heet het bij ons. In vrijwel elke cultuur heeft het krijgen van een nageslacht een positieve connotatie, en vaak is kinderloosheid een stigma. Deze horde zal veel moeilijker te nemen zijn. In vele religies is het “gaat en vermenigvuldigt U” een soort van absoluut gebod, waarvan vele varianten bestaan. In sommige religies, ook in niet-religieuze denksystemen, is het een vanzelfsprekend gegeven dat de aarde en al zijn opbrengsten ten dienste staan van de mens en opgebruikt mogen worden. In grote wereldreligies die iets als “het einde der tijden” in hun canon opgenomen hebben is het redden van de aarde ook geen urgentie.
Minder cultureel maar politiek/economisch (3): in grote delen van de wereld moet het nageslacht instaan voor de sociale zekerheid: kinderen zijn de ziekenkas en het pensioen. Zolang kinderen voor deze taak niet “overbodig” geworden zijn is het ronduit misdadig dat kindertal te willen beperken. Dan maak je wél slachtoffers.
En dan is er het vierde argument (4): zij die nu de macht en het geld hebben om er iets aan te doen, hebben er geen enkel belang bij dat het goed gaat met de wereld (zelfs niet met de mensheid). Kosten aan de wereld worden niet doorgerekend. Moeilijk punt.
En tenslotte is er een eerder technisch-economische tegenargument (5): de huidige op groei – en schuld – gebaseerde en geglobaliseerde wereldeconomie zou een dergelijke bevolkingsreductie niet overleven, te beginnen met ons repartitie-pensioensysteem. De bankencrisis van 2008 zou een lachertje zijn in vergelijking met het definitieve einde van de groei. Dat laatste argument hoeft er geen te zijn, want het is precies dit op groei gebaseerde economische systeem dat de huidige milieuproblemen veroorzaakt heeft. De economie moet ten dienste staan van de mens, niet omgekeerd. Dat wordt vaak vergeten. Ik denk dat het volledig herdenken van ons economisch systeem niet ondenkbaar is. Er zijn genoeg knappe koppen in “high-level” economische denktanks om er iets op te verzinnen. Ik ben er overigens zeker van dat het al verzonnen is – er worden jaarlijks nobelprijzen voor economie uitgereikt – er zal er toch wel ééntje originele ideeën hebben over hoe het zonder groei verder kan….
Momenteel – terug naar Mark Elchardus in De Morgen vanmorgen – wordt er om de dreigende onbewoonbaarheid van de aarde tegen te gaan in onze westerse wereld geschermd met talrijke kleinschalige oplossingen en individuele gedragsaanpassingen: geen plasticverpakkingen kopen, elektrisch gaan rijden of met de fiets naar het werk, compacter wonen, vegetarisch eten, lokaal consumeren, lichten uitschakelen als je buitengaat, rietjes uitbannen, vliegtaks betalen, enz.. Allemaal mooi: vele “kleintjes” helpen, maar in mijn visie lang niet zo goed als 1 “grootje”. Bovendien ontslaat het de wereld van de beleidsmakers van de plicht tot initiatief: als iedereen het zijne bijdraagt komen we er ook wel. Jammer genoeg komen we er niet. Want 10 miljard vegetariërs in elektrische auto’s, die rijden op hernieuwbare energie nemen nog steeds veel te veel plaats in. Vraag het maar aan de wolf.
Pessimistisch? Een verwijt dat ik vaak lees wanneer bevolkingsvermindering ter sprake komt is dat het een pessimistische visie op de mens inhoudt. We moeten erop vertrouwen dat onze nakomelingen nog veel Einsteins zullen voortbrengen, die alle problemen van een passend wetenschappelijk en technologisch antwoord zullen voorzien. Het kan best dat die Einsteins nu al in het wiegje liggen, maar ik huldig helemaal géén pessimistische visie: het tegendeel is waar. Ik doe alleen beroep op de menselijke veerkracht en inventiviteit voor het vijf na twaalf is. Nu! Waarom wachten op die toekomstige Einsteins? Waarom dat uitstelgedrag? Waarom hebben we geen positief beeld van onszelf, nu? Waarom nù niet nadenken, overleggen, dialogeren en handelen? Beter snel ingrijpen voor er veel slachtoffers gevallen zijn en voor het herstel zeer moeilijk, zoniet onmogelijk en onbetaalbaar wordt. Ik huldig een zeer positieve visie op de kracht en de mogelijkheden van de mens, want ik denk dat we nù al alle brains en spierkracht hebben om oplossingen te kunnen bedenken en uitvoeren. Ik denk dat mijn voorstel getuigt van een zeer positief mensbeeld; de mens is in staat zijn wereld te maken, met aandacht voor welvaart en welzijn van alle wezens, en van de aarde als systeem. Maar misschien ben ik te positief? Te naïef. Vergeet ik de factor “macht”?
Even terug naar de jaren ’60 van vorige eeuw. Als tiener had ik veel interesse voor politiek en maatschappij, en was ik ook politiek behoorlijk optimistisch en naïef, toen al, godbetert. Tijdens mijn kinder- en tienerjaren kreeg de EEG vorm, en groeide er in sommige kringen een mondiaal bewustzijn, dat zeker in de nasleep van mei ’68 een hele resem van solidariteits- en milieubewegingen heeft helpen ontstaan: een optimistische en positieve vibe, niettegenstaande de koude oorlog. Ik heb op mijn 19dein New York de UNO bezocht. Ik was er toen enthousiast van overtuigd dat de toenemende mondialisering grootschaligheid en verbetering van democratische politieke besluitvorming als gevolg zou hebben. Ik ben er nu nog steeds van overtuigd dat het terugkrabbelen op eigen bekend terrein en de onmacht/onkunde/onwil om mondiale besluitvormingsinstituten te creëren, met bijhorende transparante democratische processen, een gigantische vergissing geweest is. Met grote gevolgen. De huidige politieke “heersers”, van Erdogan tot de Brexiteers, zijn liever baas in hun eigen kiekenkot, dan samen te werken met anderen op een grote boerderij. De ijskap, de bizon en de bijen zouden erover kunnen meepraten, maar ze hebben niks te zeggen. We hebben vooruitziende politici nodig, met een visie op de lange termijn, en aandacht voor het algemeen belang.
Ik geloof dus niet direct dat hetgeen ik hierboven als “oplossing” ter discussie voorleg, gerealiseerd zal worden. In science-fictionverhalen klikt de mensheid pas aaneen als er een bedreiging van buitenaf te groot is om met 1 land of leger aan te pakken, of wanneer er al veel slachtoffers gevallen zijn: van Independence Day, over Mars Attacks, tot Star Wars. De goeien werken pas samen als het voor vele miljoenen medeburgers al veel te laat is. May the Force be with us.
Bonus: als we met de hele wereldbevolking samen het grootste probleem dat we kennen aanpakken en oplossen, zijn veel van de kleinere probleempjes als bv. files en migratie ineens ook de wereld uit. En kunnen onze derderangsdorpspolitici zich weer bezig houden met georganiseerd en peperduur tijdverlies, futiliteiten op de korte termijn, zoals staatshervormingen en de kleur van nummerplaten.
En nu moet ik dringend stoppen, als ik deze maand nog aan mijn 3 transatlantische vluchten wil geraken….
HH, 9-2-2019
