Mercedes-fabriek in Kecskemet (Hongarije). Foto: Mercedes Benz Hungary.

Deel 1: Duitsland is niet langer de economische motor van Europa, en buist als sterkhouder voor een vreedzaam Europa.

Onder het kanselierschap van Angela Merkel (2005-2021) ontwikkelde Duitsland zich van ‘de zieke man van Europa’ tot de op drie na grootste economie ter wereld. Het in extremis doorgevoerde austeriteitsbeleid van de kanselier om het kostenplaatje voor de werkgever van de factor arbeid te verlagen, luidde een aanhoudende periode van welvaart in, vooral gedreven door de export van machines en auto’s naar China. Maar de oud-bondskanselier kan niet bogen op nieuwe spitstechnologie of moderne infrastructuur in haar land. Onder Merkel is Duitsland er niet in geslaagd een technologiegigant te creëren die kan concurreren met de mastodonten van Silicon Valley.¹ Intussen is het tij aan het keren. Duitsland is in een serieuze recessie beland, en de vooruitzichten zijn niet goed.

Innovatietrein

De sterke Duitse afhankelijkheid van de industrie wreekt zich. De aanhoudende hoogconjunctuur en economische slagkracht op de wereldmarkt heeft bij bedrijfsleiders een vals gevoel van veiligheid gegeven. De industrie bleef blind voor veranderende consumentenwensen. Een voorbeeld: Volkswagen legde onvoldoende de vinger aan de pols van Chinese consumenten voor elektrische auto’s. De Duitse autogigant verliest in snel tempo marktaandeel aan Chinese merken die meer technologische snufjes aan boord hebben. Duitse automerken hebben te lang geteerd op traditionele technologie zoals de verbrandingsmotor waarin zij uitblonken, en zijn te laat op de innovatietrein gesprongen. De teloorgang van sterke spelers als het Finse Nokia of Canadese BlackBerry is de Duitsers kennelijk ontgaan.

Met de oorlog in Oekraïne heeft Duitsland Rusland, zijn voormalige handelspartner, de rug toegekeerd.

De Duitse kwetsbaarheid manifesteert zich op een slecht moment. De geopolitieke ontwikkelingen sinds begin 2022 hebben geleid tot hoge energiekosten, inflatie, rente en personeelstekorten. Met de oorlog in Oekraïne heeft Duitsland Rusland, zijn voormalige handelspartner, de rug toegekeerd. Het austeriteitsbeleid van Merkel leidde al tot armoede in het rijkste land van Europa², en die neemt vandaag verder toe. Veertien miljoen Duitsers leven in armoede. Meer dan twee miljoen Duitsers zijn van de voedselbank afhankelijk, niet enkel mensen uit de onderste laag van de samenleving, maar ook uit de middenklasse. De samenleving is in ontreddering. Mensen beseffen dat maximale werkgelegenheid, sterk groeiende lonen en ijzersterk mondiaal concurrentievermogen verleden tijd zijn.

Exodus

Terwijl ideologisch gedreven politici de problematiek ontkennen, leidt het verslechterde Duitse ondernemersklimaat tot een industriële exodus. BASF bouwt zijn productie in Duitsland af. Die leverde het bedrijf in 2022 een verlies van €130 miljoen op. Het sluit een kunstmestfabriek, 2.600 mensen staan op straat. Ook andere Duitse industriële reuzen verhuizen, van Volkswagen en Siemens tot een groot aantal KMO’s. In 2022 daalden buitenlandse investeringen in Duitsland tot het laagste niveau sinds 2013. Dat alles bezegelt de Duitse de-industrialisatie en economische malaise. De problematiek heeft ook gevolgen voor de rest van de EU. De Unie lijkt met lege handen achter te blijven in het grote geopolitieke machtsspel. En dat alles omdat Duitsland en daarmee Europa niets meer moet hebben van Rusland.

De Unie lijkt met lege handen achter te blijven in het grote geopolitieke machtsspel. En dat alles omdat Duitsland en daarmee Europa niets meer moet hebben van Rusland.

Verantwoordelijkheid. Dat was tot voor kort het leitmotiv in het Duitse buitenlands beleid. Het moest afrekenen met de politiek onder keizer Wilhelm II en nazi-Duitsland, de meest moorddadige periode in de Europese geschiedenis. Duitsland heeft zich vele jaren ingespannen om zich te verzoenen met landen die hadden geleden onder de nazi-terreur. Maar de Ostpolitik van Willy Brandt was eerder gericht op de Duitse eenmaking³ dan op verzoening met een land dat de grootste bijdrage had geleverd om de nazi’s uit te schakelen. In de Sovjet-Unie kwamen minimaal 26,6 miljoen mensen om. De VS telde maximaal 293.000 doden in zowel de oorlog tegen Duitsland als Japan. En het waren de Sovjets die het eerst op Duits grondgebied doordrongen en in mei 1945 Berlijn innamen.⁴

Ineenstorting

Dat zijn allemaal zaken die meespelen in de manier waarop de Russen tegen de oorlog in Oekraïne aankijken. Zowel Napoleon als Hitler heeft aan de poorten van Moskou gestaan. De Russen zijn dus ongerust. Maar anders dan de Fransman Napoleon, die onder meer een nationale regeringsstructuur, een onderwijssysteem en een burgerlijk wetboek naliet, liet de Duitser Hitler een enorm moreel trauma na, waardoor men zelfs tientallen jaren na zijn dood hem en zijn regime alleen maar kan veroordelen of verafschuwen. Tegelijk moet men zich afvragen waarom miljoenen Duitse burgers zo werden aangetrokken door datgene waar Hitler voor stond, en bereid waren steun te verlenen aan een door de staat gesponsorde massamoord op ongekende schaal, wereldwijde vernietiging en tenslotte de ineenstorting van hun eigen land.⁵

Waarom moest Oekraïne, dat een lucratieve brugfunctie zou hebben kunnen spelen tussen Oost en West, sinds 2014 tot de tanden worden bewapend en de facto NAVO-lid worden?

Traditioneel is de Duitse bevolking niet anti Rusland. Onderzoek uit 2007⁶ leert dat 88% van de Duitsers niet bang is voor de Russen, 84% vindt dat het beeld van Rusland in Duitsland wordt gevormd door vooroordelen en 91% dat samenwerking met Rusland belangrijk is. Waarom liet Angela Merkel zich dan voor het Amerikaanse karretje spannen? Vandaag zien de Russen hoe de Duitsers hen opnieuw belagen. Hun houding wordt vooral bepaald door een gevoel van onveiligheid en het besef niet erkend te worden als regionale grootmacht. Waarom moest Oekraïne, dat een lucratieve brugfunctie zou hebben kunnen spelen tussen Oost en West, sinds 2014 tot de tanden worden bewapend en de facto NAVO-lid worden? Waarom bleven de Duitsers blind voor het risico op een oorlog in de achtertuin van Europa?

Maatschappelijk debat

De hedendaagse Duitsers hebben de weg van de minste weerstand gekozen. Toen president George W. Bush in 2008 Oekraïne het NAVO-lidmaatschap beloofde, had bondskanselier Angela Merkel haar rug recht kunnen houden. Zij had een sterk argument: Poetin zou zo’n zet interpreteren als oorlogsverklaring. Als machtigste Europese regeringsleider had zij kunnen aandringen op een breed maatschappelijk debat, met eventueel referenda als sluitstuk. Maar het meest verwerpelijk is wel hoe zij recent ijskoud bevestigde dat de akkoorden tijd moesten winnen om het Oekraïense leger op westerse leest te laten schoeien en optimaal te bewapenen. Had zij, tezamen met haar Europese collega’s, iets meer empathie voor de Russische bekommernissen gehad, dan was het nooit tot een oorlog gekomen.

Duitsland faalt niet enkel in zijn traditionele rol als economische motor van Europa en sterkhouder voor een vreedzaam Europa, maar ook in zijn houding ten opzichte van het Zionistische project Israël op het grondgebied van Palestina. Dat wordt het onderwerp van deel 2.

*****

Noten

1 Lookman, Paul, De wereld na Trump en Merkel. Europese rivaliteit, neoliberalisme en het machtsevenwicht, Geopolitiek in context, Koersel, 2021, p. 88.

2 Ibid, p. 89.

3 Vanden Berghe, Yvan, De Koude Oorlog. Een nieuwe geschiedenis (1917-1991), Uitgeverij Acco, Leuven, 2011, p. 315

4 Ibid, p. 71.

5 Kershaw, Ian, Hitler; 1936-1945: vergelding, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht, 2000, p. 8-11

6 Het onderzoek werd uitgevoerd door het onafhankelijke onderzoeksbureau Forsa Gesellschaft für Sozialforschung in Berlijn, en gerapporteerd door RusslandJournal.de onder de titel ‘Was Deutsche über Russen und Russen über Deutsche denken’

Dit artikel verscheen eerder vandaag op Geopolitiek in context.