Wat verbindt Sinéad O’Connor met de pausen, met de crèchecrisis, met zelfdoding, met geloof in het absolute, met de verkilling, en met eigentijdse denkers als Etienne Vermeersch… Wat heeft de liefde én de pijn in de band  met haar moeder voor haar biografie en haar creativiteit en activisme betekend… Het nieuws over de dood en een toevallige suggestie die ik ontving van YouTube toen ik op zoek ging naar Sinéad’s grootste hit, doen mij bepaalde maatschappelijke en wetenschappelijke vraagstukken in een nieuw licht en een ander verband zien. Een samenhang die vruchtbaar en inspirerend lijkt te kunnen worden.

Een jaar of twaalf terug, midden juni 2011, ging ik in een volle aula van de UGent op Campus Blandijnberg in op de vraag van Liberales-voorzitter Dirk Verhofstadt of er misschien vragen waren voor de gast van de avond, de grootste publieke intellectueel in ons land in die jaren, professor Etienne Vermeersch. Op de dag van de dood van Sinéad O’Connor biedt YouTube me dadelijk bij het bezoek aan de site die video nog eens aan. Ik schreef er voor sociale media volgende bedenkingen bij die ik graag ook hier in uitgewerkte vorm mag delen.

Het camerateam van Liberales heeft deze intellectuele clash goed in beeld gebracht (zie YouTube link onderaan). Veel intellectuele strijdlust kenmerkte mij in die dagen. Ik betreur dat Liberales het fragment zulke sensationele titel heeft meegegeven, maar ik begrijp dat wel; je wil bekeken worden. Professor Vermeersch vond de vraag die ik hem toewierp in elk geval intellectueel stimulerend en hij heeft er nadrukkelijk en ongetwijfeld oprecht dank voor gezegd.

Na dit debat heb ik overigens nog enkele jaren geregeld vriendelijk en wederzijds boeiend contact gehad met prof Vermeersch via mail, tot een paar maanden voor zijn overlijden.

Ik geef toe dat de man sereen op mijn kritische veronderstelling over zijn fout denken en handelen heeft gereageerd. Hij begreep mijn vraag, mijn beschuldiging vrij goed en knoopte er interessante citaten en bedenkingen aan vast.

Zelfdoding gebracht in gesprek bij de Minister en de Filosoof

Ik wilde responsabiliseren. Mijn uitgangspunt was dat een invloedrijk denker als hij te weinig poogde de maatschappij te veranderen vanuit de functie “Liefde”. Dat het daarom mede aan hem en zijn beperkte focus te wijten kon zijn dat er vandaag nog zoveel mensen dermate in de eenzaamheid en de kilte verzeilen, dat ze zelfmoord als enige uitweg zien. In ons land waren toen negen zelfdodingen per dag en honderd en tien zelfdodingspogingen. Wij waren daarmee aan de top van Europa en de wereld. De laatste jaren is de situatie gelukkig een beetje minder erg; ik heb als journalist en schrijver van opiniestukken in De Standaard vanaf 1997 als een van de eerste opiniemakers volop aandacht gevraagd voor deze schrijnende situatie; en voor het gebrek aan aandacht in de Wetstraat.

Tijdens een ontmoeting met deminister van Binnenlandse Zaken – toen Patrick De Wael van de liberalen – heb ik die vraag gesteld: moet er niet meer politieke aandacht komen voor dit schandalige cijfer… De minister luisterde, viel even stil, en gaf toen toe dat het gegeven hem bang maakte… als hij aan zijn eigen dochter dacht. Lange tijd bleef de collectieve verantwoordelijkheid van de politici voor dit probleem van tragisch on-geluk bij onze mensen nog veel te klein naar mijn gevoel.

Intellectualisme misschien toch

Professor Vermeersch gaf dus interessante bedenkingen in zijn reactie voor de duizend aanwezigen op mijn intellectuele verwijt. Toch bleef hij wel opmerkelijk eenzijdig en fel aan het verstand, de rede gehecht. Een houding die ik soms ook terugzie bij andere intellectuelen.

Intussen is toch ruim bekend dat niet (alleen) wetenschap mensen dichter bij elkaar brengt, maar dat omhelzingen, teder huidcontact, via het hormoon oxytocine meteen het vertrouwen, de genegenheid doet toenemen. Van daar naar de Liefde is het evident niet zo een grote stap. Zowel erotische liefde als religieuze liefde heeft een grote ver-enigende kracht. Hoewel die inderdaad soms ook juist conflicten meebrengt. Dan denken we niet alleen aan religies die rivaliseren maar ook aan de liefde in elke relatie. Wie staat er genoeg bij stil… dat er ook zoiets als valse liefde en geweld in de liefde voorkomt… Over dat laatste heeft filosoof George Bataille briljanten pagina’s geschreven.

De tijd lijkt ons gelijk te geven

De professor leek in elk geval de knuffel en zijn warme effect niet te kennen. En belangrijker: niet te kunnen verdisconteren in zijn denken. Dat lijkt mij nog altijd een gemiste kans.

En intussen… we schrijven 27 juli 2023.. zien we dat het geloof in de wetenschap en dat haar verenigende kracht… in brede kringen sterk is afgenomen. Niet alleen bij complotdenkers allerhande op sociale media.

Ik betreur dat. Ik geloof in beide. Ik wérk ook nog steeds met beide: met het vuur van de emotie en de sympathie respectievelijk antipathie én met de vlam van kennis en wetenschap.  Vandaag is overigens het nieuws bekend geworden dat Sinéad O’Connor is overleden. Ook zij was een rebel… ook juist over en omtrent de Liefde. Denk maar aan haar grote wereldhit “Nothing compares to you”. Dit ging over de liefde natuurlijk. Maar intussen is bekend dat zij bij het zingen terugdacht aan haar moeder, die haar verbaal en emotioneel had mishandeld op uitzonderlijke wijze. Liefde is soms de hemel op aarde; maar kan ook problematisch worden en pijnlijk.

Op dit vlak kom ik Etienne graag tegemoet. De vraag stelt zich wel: welke rol speelde die liefde in zijn leven… dat hij er zo sterk afstand van nam als denker…  Hopelijk nemen biografen deze vragen goed op.

Ook Sinéad werd overigens niet altijd correct begrepen; haar gedreven felle standpunten werkten geregeld tegenstand en afkeuring in de hand; volgens het bericht in De Standaard onder andere van bekende mensen als de (anti-)feministische schrijfster Camille Paglia, Madonna en Frank Sinatra. In deze biografische schets geeft men in elk geval toe dat zij soms haar tijd ver vooruit was. Zo trok zij met een felle symbolische actie al pogend de aandacht van het Vaticaan op het ernstige probleem van het seksueel misbruik in de Kerk; Sinéad deed dit al ten tijde van paus Johannes Paulus II.

Ikzelf heb aan de volgende paus, Benedictus, in een brief persoonlijk aandacht gevraagd voor dit akelige probleem. Een grof schandaal en probleem dat in de jaren nadien als een bom is ontploft en waar intussen iedereen weet van heeft. Waar god zij dank intussen ook grote acties van remediëring en van vergoeding zijn aan gewijd.

Moeder Liefde én strengheid kan gezocht ‘absoluut steunpunt’ zijn

Een punt dat de biografie van O’Connor mij toelaat te maken in de context van het denken van Vermeersch is ook juist dit: dat grote (moeder)liefde iets van “absolute waarde” heeft. Er gaat een grote kracht van uit; zelfs in die gevallen waarin die intense Liefde verontreinigd is geraakt met vernedering en machtsmisbruik. Voor mij is dat zeer herkenbaar. Sinéad had in haar kinderjaren al in spirituele zin verworven (of beter ontvangen) waar Archimedes zo hard naar verlangde: een absoluut steunpunt.

“Geef mij een vast punt en dan kan ik zelfs de aarde uit haar evenwicht brengen”

… verzuchtte de Griekse mathematicus. Zoals ik de grootse Ierse begrijp – ook juist vanuit mijn eigen biografie – was het de uiterst intense liefde tussen haar moeder en haarzelf (zij blijkt bij het zingen van “Nothing compares to YOU” ondanks/dankzij alles te hebben gedacht aan die mama!) die haar de nodige “existentiële point de repère” gaf om de hoogste kerkelijke autoriteit – de Paus – passioneel en profetisch te relativeren en te kritiseren.

Dat zij een pausportret verbrandde kwam ik pas vandaag te weten. In de jaren tachtig was dit extreem solide standpunt van de jonge zangeres mij al opgevallen waar zij in haar grootse lied over het advies van haar arts in verband met haar liefdesverdriet verteld. “Make fun, Girl, no matter what you do!”.  En de meid dan verontwaardigd en doorleefd reageert met: “But he ‘s a fool!!”. In die jaren was “de medische wereld” nog iets dat je met ontzag bekeek.

Op vergelijkbare manier ben ik zelf al vroeg in staat geweest standpunten in te nemen naar de Kerk en haar autoriteiten die bijzonder indringende kritiek meebrachten. Dit leverde mij merkwaardig genoeg het vertrouwen en het respect van kardinaal Godfried Danneels op. De kardinaal stond erom bekend dat hij van priesters bijna nooit de brieven beantwoordde; toch onderhield hij met me jarenlang een geregelde en persoonlijke correspondentie. Ondanks/dankzij mijn radicale en open berichten dus – om de geliefde formule van Kierkegaard te gebruiken. Sinds voor de eeuwwende heb ik de traditie, de leer en de kerkelijke autoriteiten zelf geregeld radicaal kritiek gegeven; in publieke debatten zowel als in persoonlijke gesprekken als in publicaties. Eerder deze zomer leverde mij deze vrijmoedige houding nog vanwege de conservatieve katholieke filosoof Herman De Dijn in het publiek in de abdij van Keizersberg  de repliek op: “Boos zijn op de bisschoppen en het Vaticaan – dat is onzinnig!”

Absolute ervaringen bij jong en oud

Intussen lijkt het een logische gedachte dat alleen wie in zijn prille jeugd, in de dagen dat de basisstructuur van de persoonlijkheid wordt gevormd, met een “absolute warmte” is geconfronteerd in het nest en bovendien met de absolute ervaring van pijn door een (te) strenge opvoedende aanpak, beter in staat zal zijn op volwassen leeftijd contact te maken met “het Absolute”. Dat algemeen door filosofen en theologen in verband wordt gebracht met “God”. De  combinatie van slechte, harde behandeling door een ouder en tegelijk een grote dosis liefdevolle warmte heet in de psychologie “double bind”. De binding met de moeder (of vader) geschiedt zowel via pijn als via liefde en is daardoor dubbel sterk.

Pedagogische tik zowel als intense moederlichaam-ervaring vielen weg

In dezelfde lijn voort redenerend, kunnen historici er niet naast kijken dat in de eeuwen dat werkelijk iedereen gelovig was, of het nu om het christendom gaat of om andere volkeren en hun religie, ook borstvoeding en ook een opvoeding waarin “manuele bestraffing” voorkwam, algemeen was. Het moederschap was zowat het enige “beroep” dat voor vrouwen beschikbaar was. Sommige moeders zullen zich daar niet goed bij gevoeld hebben, en die rancune wellicht op hun kind hebben uitgewerkt in de vorm van strengheid en hard optreden of verbaal en emotioneel misbruik. Het lijkt mij geen toeval dat de afname van het religieuze geloof in de long run grotendeels samen valt met een verminderde intensiteit van de moederrol naar haar babies en kinderen. In de Bijbel staat het al op verschillende plaatsen: als je je kinderen graag ziet, spaar hen de roede niet. Of in een andere formulering: Opvoeden doe je met tegelijk zalven én slaan”. Zowel de lichaamsnabije warmte vanwege de moeder voor haar eigen kind is de laatste generaties in nooit geziene mate weggevallen en ook de pedagogische tik is naar het verleden verwezen. Geen wonder dat mensen niet meer geloven in een absolute spirituele compagnon of God, iets dat sommigen zullen met plezier meemaken. Maar misschien heeft het feit dat ook steeds jongere kinderen met zelfmoordplannen in de psychiatrische afdeling van Spoed verschijnen, met deze fundamentele verandering in de opvoeding te maken.

Crèchecrisissen geen fait divers

Deze vaststellingen over en deze visie op de liefde moeten we inderdaad ook toepassen op het hedendaagse debat over de crèche en haar beperkingen als nieuwerwets model dat erg ingaat tegen millennaire menselijke tradities van opvoeden in familiekring en moederschap (en vaderschap). Zonder dat we dit hier al kunnen uitwerken… lijkt het mij inderdaad bijzonder riskant een klein kind voor de dagelijkse zorg aan een reeks onbekenden – betaalde, commerciële krachten – over te laten.

De lotgevallen en creativiteit van Sinead O’Connor maakt het voor mij mogelijk  – zonder een al te persoonlijk verhaal af te steken – er op te wijzen hoe de moederliefde en de “moederlijke warmte” van haar lichaam iets van “absolute waarde” heeft. Ook als die mama verre van perfect is, blijft die band misschien toch van onschatbare en letterlijk onmisbare waarde.

Misschien halen we wel een stevig en oeroud fundament onder de Mens weg door hem en haar onze lichaamswarmte noch onze kletsen nog waardig te achten. De waarde van Vrijheid moeten we misschien toch relativeren op het moment dat die vrijheid  onlosmakelijk komt met iets van kilte en afstandelijkheid.

Requiscat in Pacem

https://youtu.be/6T80xBSeIjo

Illustratie: de auteur in 2010.