De Baskische antropoloog en etnoloog Jesús González Pazos zegt onomwonden dat multinationals, geholpen door lokale machthebbers, Guatemala en omringende landen in de status van ‘kolonie’ houden. Niet alleen rijkdommen, ook mensenlevens zijn eigendom van de nieuwe patroons.

De meer dan vijf eeuwen durende kolonisatie is een proces met meerdere verschijningsvormen die niet veel van elkaar verschillen. De omwentelingen van 200 jaar geleden die uitmondden in de afscheiding van het moederland en het uitroepen van de onafhankelijkheid vervingen in feite de dominantie van blanke elites voor die van mestiezen elites, begiftigd met een gekoloniseerde mentaliteit.

Vandaag zijn het andere kolonisators

De koloniale structuren bleven intact, tot nu. Vandaag is het neoliberalisme verantwoordelijk voor nieuwe processen van kolonisatie, die zich vooral uiten in het ongebreideld exploiteren van de natuurlijke rijkdommen en in de verarming van brede volkslagen, hoofdzakelijk van de inheemse bevolking. Waren het vroeger Europese staten die Latijns-Amerika koloniseerden, vandaag zijn de kolonisators vooral nationale elites en buitenlandse bedrijven, bij voorbeeld de Spaanse multinational in de elektriciteitssector Iberdrola, het Spaanse bouwbedrijf ACS, de Spaanse bankgroep BBVA, British Petroleum, de Canadese multinational Goldcorp, enzovoorts.

De nationale elites steken een handje toe door de geschikte politieke omstandigheden te creëren om de toegang voor de buitenlandse kolonisators te vergemakkelijken. Die nationale oligarchie bestaat in Guatemala grosso modo uit acht tot tien families. Die controleren de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht en daarnaast de veiligheidstroepen van de staat. Zo kan de externe kolonisator zijn voorwaarden opleggen en mits betaling van een habbekrats de rijkdommen weghalen. De elites pikken een graantje mee en beschermen zichzelf door zich te verlaten op de wetten die op hun maat opgemaakt werden.

Het volk wordt onderworpen en met het oog op de verkiezingen elke vier jaar omgekocht met enkele kilo’s voedselwaren of zinken platen voor het afdak en vooral met veel beloften dat het deze keer zal veranderen ten goede. Zo houden de traditionele partijen, van de sociaaldemocraten tot extreem rechts, gedomineerd door de elites, zichzelf in stand en de bevolking in de miserie. Die vindt geen andere optie dan massaal weg te trekken naar het verre ‘paradijs’ in het noorden.

Guatemala, een kolonie?

We gingen het na. Wie zijn die enkele families, waarover Jesús González Pazos het heeft, die het hele land onder hun controle houden? Een deel onder hen gaat zelfs terug tot de zestiende eeuw. Een studie van Guillermo Díaz van de universiteit Rafael Landívar breidt de lijst uit tot vijftig  families, aangetrouwden inbegrepen. Zij bezitten de banken, de telecommunicatie, ertsmijnen, bierbrouwerijen, cementfabrieken, suikerplantages en -fabrieken, koffieplantages en het merendeel van de bebouwbare gronden.

En de politieke partijen?

Sommigen onder die familieleden lenen zich tot het politieke machtsspel en worden zelf president of bekleden hoge politieke posten. Maar over het algemeen beperken ze zich tot het illegaal financieren van de partijen. Daardoor zijn deze laatsten met handen en voeten gebonden aan de belangen van de heersende elites. Politieke partijen mogen wettelijk maar een bepaald bedrag aan sponsoring aanvaarden. Wat daarbovenop komt is illegaal. Vandaar dat partijen de surplussen proberen verborgen te houden.

De laatste jaren zijn er echter moedige rechters opgestaan die verantwoordelijken van politieke partijen achter de tralies zetten vanwege het verzwijgen van fondsen die zij illegaal ontvingen. Die trend is er gekomen dankzij het pionierswerk van de ‘VN-Commissie tegen de Straffeloosheid’ (CICIG), die ter plaatse gedurende twaalf jaar succesvol juridisch mollenwerk  verrichte.

Hoe hoger op de politieke ladder, hoe corrupter

Dankzij het speurderswerk van de VN-Commissie tegen de Straffeloosheid, die financieel ondersteund werd door de Europese Unie en de VS, werden onder andere president en ex-generaal Otto Pérez Molina en de vicepresidente Roxana Baldetti voor miljoenenfraude uiteindelijk in 2018 veroordeeld tot gevangenisstraffen.

Huidig president Jimmy Morales is beschuldigd voor corruptie, hij is (nog) onschendbaar. Zijn vader en broer werden beschuldigd van fraude en witwaspraktijken. Het Openbaar Ministerie eiste tot elf en acht jaar gevangenis. De rechter sprak hen vrij. Mario Estrada, een van de presidentskandidaten voor de voorbije verkiezingen in juni dit jaar werd net tevoren opgepakt in Miami. Hij werd beschuldigd van banden met het Mexicaans drugskartel Sinaloa om, indien nodig, concurrerende kandidaten neer te knallen.

En Sandra Torres, die de tweede verkiezingsronde in augustus dit jaar verloor, werd onmiddellijk daarna aangehouden voor corruptie. Zij was de echtgenote van Alvaro Colom tijdens diens mandaat als president (2008- 2012). Haar partij ontving 2,5 miljoen dollar die niet gerapporteerd werden. Tijdens het bestuur van deze sociaaldemocraat werden bij bouwcontracten miljoenen verduisterd. De wetten zijn er inderdaad om de machtigen te beschermen.

Na een tijdje in de ‘VIP-gevangenis’ van de militaire kazerne Mariscal Zavala te hebben doorgebracht, kwam hij vrij mits betaling van een borgsom. Tijdens de regeringsperiode van haar ex-man profiteerde Sandra Torres royaal van haar geprivilegieerde positie. Om voor haar toekomstige kandidaturen een solide basis aan kiezerspubliek achter zich te krijgen riep ze een heus netwerk van voedselbedeling in het leven. Niet te verwonderen dat ze ondanks haar nederlaag bij de tweede verkiezingsronde in augustus dit jaar toch nog 42% van de stemmen achter haar naam kreeg.

De rode loper uitrollen voor de buitenlandse kolonisators

Wanneer megaprojecten uitgevoerd worden op inheems grondgebied moet de plaatselijke bevolking eerst geraadpleegd worden. Dit is een afspraak van de Internationale Arbeidsorganisatie, die ook Guatemala jaren geleden ondertekende. In de praktijk weigert de staat die raadplegingen uit te voeren. Als dit toch eens gebeurt zijn het schijnvertoningen, waarbij de bevolking om de tuin geleid wordt en stemmen gekocht worden. Lokale leiders die zich opwerpen om de bevolking eerlijk in te lichten en verzetsacties tegen de multinationale bedrijvigheid op hun grondgebied ondernemen, worden stelselmatig gecriminaliseerd, vervolgd, gevangen gezet en in het slechtste geval vermoord.

Begin augustus dit jaar riep de regering in 22 gemeenten van de Oostelijke regio El Estor de staat van beleg uit. Aanleiding van deze verregaande maatregel is de moord op drie soldaten, toegeschreven aan de drugsmaffia. De boerenorganisatie CUC brandmerkt de maatregel als een verholen manoeuvre om de verdedigers van het grondgebied tegen de bedrijven beter te kunnen aanpakken. Inderdaad in die streek verloedert al jaren de Guatemalteekse Nikkel Compagnie (CGN) het hele grondgebied en de rivieren. Uit de openluchtmijn halen ze nikkel, basalt, chroom, kobalt en magnesium. In 2011 kwam het bedrijf in handen van het Zwitsers consortium Solway Investment Group met hoofdzetel in Malta. Het zijn vooral vakbonden en organisaties van vissers die actie voeren tegen de activiteiten van het bedrijf. Afval wordt in de Polochic rivier gestort, komt terecht in de Río Dulce en dunt het visbestand uit.

In het westen van het land, in Ixtahuacán, was het Canadees bedrijf Goldcorp gedurende tien jaar actief. De eigenaars betaalden de staat een schamele 1% van de winsten die ze uit de streek haalden en vervolgens verloederd achterlieten.

In het noorden van het land, in de streek van Cobán, vechten lokale organisaties tegen de hydro-elektrische projecten, waarvan onder meer de Spaanse multinational ACS van Florentino Pérez, de eigenaar van Real Madrid, deel uitmaakt. De multinationale ingreep leidde onder meer de rivier Cahabón om zodat dorpen met watertekort achterblijven. Een van de leiders van het verzet, de leraar Bernardo Caal Xol, zit voor meer dan zeven jaar in de gevangenis. Onlangs werd hij onder zes genomineerden gelauwerd door Guatebelga vzw. Deze Vlaamse organisatie looft tweejaarlijks een symbolische ‘Quetzalprijs’ uit aan een persoon of een beweging die zich inzet voor de verdediging van de mensenrechten in Guatemala. In de loop van de maand oktober zal zijn zus in zijn plaats die prijs in ontvangst nemen.