Oekraïne, ook wel Klein-Rusland
genoemd, is met ruim zeshonderdduizend vierkante kilometer, qua
omgang, het tweede grootste land van Europa, uitgaande van de Oeral
als continentale grens. Maar ook gemeten naar het aantal inwoners
hoort het met haar 45 miljoen inwoners tot de grote landen van het
werelddeel .Het land is aangesloten bij de belangrijke internationale
organisaties en onderhoudt diplomatieke betrekkingen met de meeste
andere landen in de wereld.

Referendum

Toch gaat de geschiedenis van Oekraïne
als natie niet verder terug dan die beruchte zaterdag van 24 augustus
1991. Nadat in Rusland een staatsgreep van conservatieve krachten was
mislukt en de UUSSR ophield te bestaan riepen de Oekraïners die dag
hun onafhankelijkheid uit. Voor heel wat mensen, ook in het land
zelf, kwam de Oekraïense onafhankelijkheid als een volslagen
verrassing. De verwachting was eerder dat het gebied, samen met zijn
inwoners, zou versmelten met het nieuwe Rusland. En hoewel de
bevolking zich in een referendum, dat op zondag 1 december 1991 werd
gehouden, zich had uitgesproken voor de handhaving van de
onafhankelijkheid, heeft het onvoorziene ontstaan van deze nieuwe
staat, de hoofdbrekers over zijn identiteit niet doen verdwijnen.

Sebastopol

Een op de vijf Oekraïners heeft de
Russische identiteit; die net als in de Sovjet-Unie wordt
onderscheiden van het staatsburgerschap. Een op de twee spreekt zo
goed Russisch als Oekraïens, zo niet beter. Het schiereiland dat in
de Zwarte Zee uitsteekt, de Krim, huisvest een Russische meerderheid,
die liever naar Moskou luistert dan naar Kiev, terwijl de Krim-haven
Sebastopol onderdak biedt aan de Russische Zwarte-Zeevloot en haar
bemanning. Bovendien heeft Rusland Oekraïne nooit echt losgelaten.
Voor de Russen blijft het ontstaan van Oekraïne als natie een
moeilijk verteerbare paradox van de geschiedenis. Al is het maar
omdat de stad Sebastopol, symbool van Ruslands glorie niet langer op
Russisch grondgebied is gelegen. En ook voor de Russische president
Poetin was de Oekraïense onafhankelijkheid een vergissing van de
geschiedenis. En zodoende schendt Rusland op dit ogenblik, voor een
deel aangewakkerd door deze historisch gegroeide frustratie, na een
kleine kwart eeuw de territoriale integriteit van het land.

Bufferzone

Auteur en historicus, Marc Jansen,
beschrijft de geschiedenis van het gebied vanaf de legendarische
stichting van Kiev in 482 na Christus tot en met vrijdag 14 februari
2014, wanneer een arrestatiebevel wordt uitgevaardigd wegens
massamoord tegen de voortvluchtige afgezette president Viktor
Janoekowysti, die via de Krim naar Rusland uitwijkt en laat weten
zijn afzetting niet te erkennen. Ondertussen loodst de auteur de
lezer doorheen het verleden van Oekraïne wat letterlijk “grensland’
betekent. Die grens kan trouwens op verschillende manieren worden
opgevat. De oostgrens van het Westen, de westgrens van het Oosten, of
een ongespecificeerde ‘grijze’ bufferzone. Daarmee doelt Marc Jansen
dat je Oekraïense in meer dan één opzicht als een scheidingslijn
moet zien. Geografisch ligt het tussen steppe en bos en wereldlijk
bevindt het land zich tussen het autocratische Russische rijk en zijn
democratische Europese buren, tussen communisme en kapitalisme,
tussen de Sovjet-Unie en het Oostblok, tussen Rusland en de Europese
unie.

De geschichtslose Völker

Het territorium ‘Oekraïne’ is dus
louter door haar ligging steeds een kruitvat voor conflicten geweest
en dat is vandaag nog altijd zo. Voor de onafhankelijkheid in 1991
maakte Oekraïne deel uit van andere rijken, zoals het Russische
rijk, de Sovjet-Unie, het Habsburgse rijk, de Oostenrijks-Hongaarse
Dubbelmonarchie, het Pools-Litouwse Gemenebest en het Ottomaanse
rijk. Gezien dus de jonge geschiedenis van de nieuwe natie tegenover
de vele bezettingen die de Oekraïners moesten ondergaan behoren de
inwoners van dit jonge land tot wat wel wordt genoemd: ‘de
geschichtslose Völker’ omdat ze door de eeuwen heen, bij gebrek aan
een eigen staat, geen eigen nationale geschiedenis hebben opgebouwd.

De versplinterdheid van de Oekraïense
maatschappij bemoeilijkt niet alleen de vesting van een sterke
dictatuur, maar ook die van een sterke democratie. Veel zal afhangen
van wat het buitenland zal doen, vooral Europa, al wordt gevreesd dat
Rusland zal blijven trachten de nieuwe staat te ondermijnen nu het
uit haar invloedssfeer is geraakt.

Machteloos

De auteur besluit dit knap geschreven
en zeer goed gedocumenteerd boek met een bedenking uit 2001 van de
Oekraïense schrijfster Oksana Zaboezjko: “Europa heeft ons
weten te besmetten met de troebele koorts van individuele wil, met
het geloof in eigen kracht, maar de fundamenten om dat te
verwezenlijken, bestendige structuren om die kracht vast te houden,
hebben we nooit gecreëerd, want we hebben eeuwenlang op de bodem van
de geschiedenis rond gesparteld, onze Oekraïense kracht is verweesd
en daarom machteloos.”

Background

Inmiddels blijkt een aanzienlijk deel
van de bevolking het paternalisme te hebben afgelegd en laat het niet
langer met zich sollen. De door Zaboezjko geschetste onmacht hebben
de Oekraïners dus wel overwonnen, maar de bestendige structuren zijn
nog ver weg. Deze prille natie, waarvan de oudsten die in dit nieuwe
land werden geboren dit jaar 23 jaar worden, heeft dus nog een
behoorlijke lange weg naar duurzame zelfbeschikking af te leggen.

Het hoeft vervolgens geen betoog dat
dit actueel boek een must is voor al wie het Oekraïense conflict
beter wil begrijpen en het met voldoende background verder wenst op
te volgen.