Harari was de eregast op het lanceringsfeest van Newsweek België, die hiervoor op Canvas konden rekenen als partner. Gastvrouw- en heer van de avond: hoofdredactrice Famke Robberechts en programmamaker Xavier Taveirne. Met veel enthousiasme verwelkomden ze de ‘intellectuele rockster’ in een Lotto Arena met 5.000 toeschouwers, waaronder uiteraard ook een heel aantal bekende koppen, politici en andere notabelen. Als zes basiswaarden in het werk van Harari – en naar eigen zeggen ook deel van het DNA van Newsweek – benoemde Robberechts: moed, waarheid, mededogen, vrijheid, gelijkheid en verantwoordelijkheid. Als verse abonnee ben ik alvast benieuwd of ze dit gaan waarmaken.
Provocatief
De microfoon werd doorgegeven aan burgemeester Bart De Wever, die als collega-historicus zijn kans mooi zag om ons in zijn speech allemaal te betoveren met een verhaaltje over de havenstad Antwerpen, de geboorteplaats van het humanisme, het mekka van literatuur en intellectuele revoluties. Hij noemde Harari een provocatieve denker die de dieperliggende problemen in de menselijke geschiedenis durft vast te grijpen om van daaruit ‘een stoutmoedige visie te delen over wat nog komen gaat.’ Uiteraard mocht ook het obligatoire mopje over de falende federale regeringsvorming niet ontbreken. ‘Iets met hoe artificiële intelligentie het misschien effectief maar moet overnemen van ons zodat ons land opnieuw een regering zou hebben. Hèhè.’
Superlatieven
Ik begon al een beetje ongedurig te wiebelen op de – sorry – redelijk oncomfortabele klapzitjes in de tribune, wachtend op de man waarvoor ik kwam. Maar eerst moest er nog gegooid worden met superlatieven. VUB-rector Caroline Pauwels verscheen op het podium met 21 (oh, hoe symbolisch) studenten en nog een belangrijke meneer wiens naam mij helaas is ontglipt.
Een eredoctoraat voor, kort samengevat, ‘een buitengewoon briljante persoonlijkheid, een kritische denker die zich ver voorbij de grenzen van zijn eigen vakgebied waagt om tot een holistische visie te komen. Geen meester van samenvattingen, maar een vooruitdenker die een nieuw licht werpt op onze geschiedenis en toekomst.’ *Applaus, applaus, applaus*
“Is er een reden om te denken dat ‘sapiens’ de laatste stap is in onze biologische evolutie?”
De toekomst van Sapiens
En toen verscheen Harari op het spreekgestoelte: ‘Zonder verleden kan je de toekomst niet begrijpen.’ Dus nam hij ons mee op een mentale reis langs bepalende mijlpalen uit de menselijke geschiedenis, om te concluderen dat wij wellicht een van de laatste generaties ‘homo sapiens’ zullen zijn. Ofwel roeien we onszelf uit – maar die kans schat Harari eerder klein in – ofwel is het tijd voor een upgrade, voortgestuwd door (1) biologische engineering, (2) cyborg engineering en (3) anorganische engineering.
‘Is er een reden om te denken dat ‘sapiens’ de laatste stap is in onze biologische evolutie?’, luidt een van de vraagstukken. Wie weet wat de uitkomst zal zijn van (kleine) veranderingen in onze breinstructuur, in ons DNA, in onze hormoonbalans. Zeker in een wereld waar wordt ingezet op het versmelten van organisch en anorganisch materiaal. Hebben we binnenkort een bionisch immuunsysteem, een tweede brein? Of zullen we het moeten hebben van intelligent design (als tegenpool van natuurlijk selectie), van anorganische levensvormen die wel in staat zijn om bijvoorbeeld andere planeten te koloniseren en daar een aardse, maar geen ‘menselijke’ civilisatie te stichten? Veel vragen, geen profetieën.
“De enige constante doorheen de geschiedenis is verandering, een onophoudelijke flux.”
Niet-weten
Wat het ook mag worden, volgens Harari zal het in ieder geval geen plotse ommezwaai zijn, maar een gradueel proces waarin we meer en meer vergroeien met allerlei slimme toestellen die meten en dus weten in onze plaats: een tweede, bionisch brein. Zullen we nog kunnen overleven zonder verbonden te zijn met het internet? Wat met onze eigen identiteit? En van wie zal ons tweede brein zijn: van onszelf, van Google, van de overheid?
(c) Ministerie van Unieke Zaken
Prikkelende vragen genoeg om je organische brein over te breken. Interessant vond ik Harari’s uitwijding over hoe ‘brein’ en ‘geest’ vaak verward worden. Ons brein is niets meer dan een materieel netwerk, terwijl we onze geest kunnen zien als de flow van subjectieve ervaringen en gevoelens.
Niemand kan tot op heden verklaren hoe ons brein nu precies onze geest zou produceren. Hoe vertalen biochemische processen zich in gevoelens? Harari spreekt van the greatest riddle, van het omarmen van niet-weten.
Net als het spectrum van licht en geluid, is ook het spectrum van mentale toestanden immens en veel groter dan wat wij momenteel kunnen beleven. Zijn geest en bewustzijn verbonden aan onze biochemie? En als dat zo is, kunnen anorganische creaties dan überhaupt wel ooit écht ‘voelen’?
“We hebben nood aan een globaal en vloeibaar perspectief.”
Angst
Plaats voor humor was er tijdens deze lezing trouwens ook. Toen Mr. Spock plots op het grote scherm geprojecteerd werd, deed Harari ons nadenken over patronen in sciencefiction. ‘De verhaallijnen met artificiële intelligentie verpakt in een vrouwenlijf en een (verliefde) mannelijke wetenschapper hebben weinig te maken met onze vrees voor robots die bewustzijn en emoties ontwikkelen, maar veel meer met de mannelijke angst voor intelligente vrouwen.’ Geef die man een standbeeld!
Voorlopig is er geen spoor van computer consciousness, geen vermogen om probleemoplossend denken en emotioneel bewustzijn hand in hand te laten gaan, zoals dat in ons menselijk systeem wel het geval is. ‘Computers kunnen veel intelligenter worden dan mensen zonder ooit een bewustzijn te ontwikkelen, al valt dat ook niet honderd procent uit te sluiten’, aldus Harari.
Belang van bewuste keuzes
Wat voor wezens zullen er heersen in pakweg twee eeuwen? Alles komt volgens deze vooruitdenker neer op het maken van bewuste keuzes. Wat hebben we allemaal te verliezen als we onbegrensd blijven inzetten op intelligentie en macht? Wat met mededogen, artistieke gevoeligheid en spirituele verdieping? ‘Een verlies van menselijke potentie’, dat is wat op het spel staat.
Het eerste wat we volgens Harari te doen hebben, is komaf maken met polarisering en zwart-witdenken. Onze kijk op geschiedenis als een aaneenrijging van conflicten is veel te beperkend. ‘De enige constante doorheen de geschiedenis is verandering, een onophoudelijke flux.’
Geografie, klimaat en genetica zijn niet bepalend voor een volk, dus wat maakt een natie? Samensmeltingen en splitsingen, interne evoluties, het opnemen van externe invloeden. Onze sociale systemen zijn niet biologisch bepaald en hebben doorgaans geen lange levensduur. Het is volgens Harari dan ook zinloos om te zoeken naar universele waarheden over bijvoorbeeld ‘dé Duitsers’ of ‘dé moslims’. Er is niet zoiets als een onveranderlijke essentie of eeuwige tegenpolen. We moeten fouten uit het verleden (h)erkenning geven en de schaduwkanten onder ogen komen, in plaats van ons vast te houden aan de illusie van perfectie.
Onze identiteit en onze verhalen worden bepaald door de veranderingen zelf. Daarom is het naïef en kleingeestig om naar de toekomst te kijken vanuit het perspectief van bijvoorbeeld één bepaalde natie of religie, want die zijn net zo goed onderhevig aan de constante flux. ‘We hebben nood aan een globaal en vloeibaar perspectief’, klinkt het.
“We mogen terecht bang zijn van mensen die de macht hebben om te manipuleren nog voor ze de wijsheid in pacht hebben om de ware impact te begrijpen.”
Onbekrompen
Wat dan bijvoorbeeld met nationalisme? Volgens Harari mag (vader)landsliefde ons niet bekrompen maken. De kracht van natiestaten komt net voort uit een breed gedragen solidariteit voor mensen die je niet persoonlijk kent. Alleen dat al is het levende bewijs dat we onze ingebakken, evolutionair bepaalde neigingen kunnen overstijgen.
We moeten durven inzoomen op geslaagde veranderingen, durven kijken naar de grote sprongen die we als mensheid al hebben gemaakt. Negatieve fenomenen als homofobie en xenofobie zouden net aangevuurd worden door de overtuiging dat er nog niks bereikt is. ‘We moeten vaker dankbaar zijn voor de positieve verandering die er wel al is’, luidt het besluit.
Een rondje publieksvragen
De waanzinnig boeiende lezing werd opgevolgd door een reeks persoonlijk gestelde publieksvragen die vaak gericht leken op het uitlokken van voorspellingen die Harari niet bereid was te maken, omdat hij niet als een of andere goeroe of profeet gezien wil worden. Ik vat de antwoorden kort samen op basis van mijn nota’s.
° Zullen we ooit samen een verhaal kunnen creëren waar niet primitief op gereageerd wordt?
“Verhalen maken is makkelijk, maar veel mensen hiervan overtuigen is iets anders. We zijn gehecht aan onze verhalen, en niemand is snel bereid zijn verhaal op te geven. Succesvolle integratie vraagt vaak generaties en vereist een openheid over de moeilijkheden. We hebben nood aan globale verhalen waarin de verschillen overstegen kunnen worden, en daarbij mogen we niet naïef zijn.”
° Met artificiële intelligentie in volle ontwikkeling, is het nog relevant voor mijn toekomst om bijvoorbeeld talen te studeren?
‘Talen studeren is zo veel meer dan een taal leren spreken, en zal dus nooit zinloos zijn. Binnen dit en twintig jaar zullen veel jobs verdwijnen, dus zet je best niet alles in op één specifieke vaardigheid. De belangrijkste skills voor de toekomst zijn emotionele intelligentie en mentale flexibiliteit. We moeten levenslang bijleren en onszelf meermaals heruitvinden. Op deze talenten moet nu ingezet worden in het onderwijs, in opleidingen. Veel mensen zullen wellicht achterop blijven hinken.”
° We love to hate. Zullen we als samenleving kunnen evolueren of gaat het de andere kant op, terug naar het primitieve?
“Gebaseerd op de geschiedenis is er al heel veel vooruitgang. De menselijke natuur is niet ons lot. Genetisch zitten dingen als xenofobie misschien wel ingebakken, maar elke natie is al een overwinning hierop: je verbonden voelen met miljoenen mensen die je niet kent, bijdragen aan de solidariteit.”
° Evolueren wij als mensheid ook naar een monocultuur?
“Ik denk dat er net meer verschillen gaan ontstaan. Al moeten we wel op onze hoede zijn dat bijvoorbeeld economische ongelijkheid niet uitgroeit tot biologische ongelijkheid. We zijn heel goed in het (genetisch) manipuleren, maar lang niet zo’n helden in het inschatten van alle effecten. We mogen terecht bang zijn van mensen die de macht hebben om te manipuleren nog voor ze de wijsheid in pacht hebben om de ware impact te begrijpen.”
° Wat met de toekomst van kunst?
‘Hoe definiëren we kunst vandaag? Als het exploreren en inspireren van menselijke emoties. Artificiële intelligentie is in staat om ons biologische systeem te ontcijferen en te bespelen als een keyboard, en zo dus potentieel intensere, ‘betere’ kunst te creëren dan een mens van vlees en bloed. Maar verdwijnt daarmee onze creativiteit?’
° Stevenen we af op een globale burn-out?
“We moeten vooral realistisch zijn over de globale veranderingen en niet wanhopen. Beseffen dat we over een immense gedeelde kracht beschikken. Alles draait rond keuzes: in wat gaan we collectief investeren? Neem nu de klimaatverandering, het magische cijfer is daar 2 procent van de globale GDP. Zijn we bereid die grote som geld slim in te zetten?’ Ook over mooie politieke praatjes had hij nog een waardevolle boodschap: ‘Als iemand je een utopie lijkt te beloven, loop dan snel de andere kant op, zoiets moet je nooit geloven.'”
° Zal ons vermogen om liefde te voelen en te geven afnemen?
“Ook dat is helemaal afhankelijk van de keuzes die we maken. Eenzelfde technologie kan zeer uiteenlopende resultaten geven. Een ding is zeker: we mogen het niet enkel in handen laten van de vrije markt. Die is alleen maar bezig met het proberen vangen van onze aandacht en die zo lang mogelijk vast te houden. Denk maar aan clickbait en fake news. Het is veel makkelijker om op onze haat- of angstknop te duwen dan op onze empathieknop.”
Als bijvraag vroeg Xavier Taveirne: ‘Is mededogen dan nooit winstgevend?’
“In ieder geval veel minder winstgevend dan hebzucht. Zoeken naar zwakheden en die tegen ons gebruiken gaat moeitelozer dan pogingen ondernemen om mededogen te stimuleren.”
° Is the future female? Wanneer gaan vrouwen de boel eindelijk overnemen?
“Ik kan geen voorspellingen doen. Alleen moeten we ons wel de vraag stellen hoe het komt dat mannen eigenlijk al zo lang domineren. Evolutionair gezien werd dat toegekend aan een grotere fysieke kracht, maar nu is dat zelden nog relevant. Je wordt geen paus door even alle andere kardinalen in elkaar te slaan. Je hebt sociale vaardigheden nodig, inzicht in gedachten van anderen, de capaciteit om teams te vormen. Eigenlijk allemaal eigenschappen die altijd al meer aan vrouwen werden toegeschreven. Er is dus (nog) geen verklaring voor de status quo van de mannelijke dominantie. Maar als je bijvoorbeeld gaat kijken naar de feministische revolutie: die had een grootse impact zonder dat er doden moesten vallen.”
° Wat is de rol van menswetenschappen in de toekomst?
“Filosofie, geschiedenis en kunst zullen net als wijsheid, waarheid en schoonheid belangrijk blijven. Hét filosofische vraagstuk – meer nog dan een uitdaging voor de ingenieurs – is welke aspecten van ons mens-zijn we moeten versterken. De denkers moeten mee evolueren, zich verdiepen in artificiële intelligentie en mee rond de tafel zitten. Neem nu de zelfrijdende auto in een volgende situatie: de eigenaar ligt te slapen op de achterbank en plots springen twee spelende kinderen voor het voertuig. Welk commando moet de wagen uitvoeren? De kinderlevens redden en potentieel de ‘bestuurder’ doden of inzetten op zelfbehoud? AI implementeren geeft 99 procent garantie om de uitkomst te krijgen die je wil. Bij de mens gaat ons helder denken snel verloren op kritieke momenten, want dan vallen we terug op basisinstincten. Welke keuzes gaan we AI geven? Ik zie twee modellen op onze vrije markt: de Tesla Egoïst en de Tesla Altruïst. Benieuwd welke het meeste zou verkopen.”
(Nog een reden nodig om niet alles in handen te laten van de winstmachine?)
° Ondervind je bijwerkingen van massale bewondering?
“Het is best intimiderend, eigenlijk. Ik wil in ieder geval niet in de goeroe-val trappen, want dan gaan mensen zelf geen moeite meer doen om kritisch en probleemoplossend te denken. Ik mediteer elke dag uitvoerig en observeer wat er in mijn eigen hoofd gebeurt. Er zit zo veel rommel in het brein, ook in het mijne. Daarom ben ik heel voorzichtig over wat er uit mijn mond komt.”
° En nog een boodschap voor de mensen aan de top: “Het is niet omdat er je iets te binnen schiet, dat je het ook allemaal zomaar moet uitkramen, zeker wanneer er angst of haat onder zit. Het feit dat jij het bedenkt, volstaat niet als reden om het uit te spreken. In plaats van ‘authentieke’ leiders hebben we nood aan verantwoordelijke leiders die mensen de vrijheid geven om te blijven denken voor zichzelf.”
Wat hebben we geleerd vandaag?
Tijd om met mijn neus in zijn boeken te duiken!
Tot schrijfs
