Dood aan de demon?

Laat er geen twijfel over bestaan dat Poetin verantwoordelijk is voor de oorlog in Oekraïne. De invasie die hij bevolen heeft, is verwerpelijk en illegaal. En de wreedheden en de misdaden tegen de menselijkheid die daarbij begaan zijn, mogen niet zonder gevolg blijven.

Alleen moeten we opletten dat de intense emoties die gepaard gaan met een oorlog ons oordeelsvermogen niet onderuit halen. Het is onvermijdelijk en zeer menselijk dat de doden, de verminkingen en de vernielingen van de oorlog naast verdriet en pijn ook wraakzucht en vergeldingsdrang bij ons oproepen. Poetin wordt dan de schuldige. Het ultieme kwaad. De duivel in persoon. En de Russen zijn handlangers.

Het is echter maar de vraag of die invalshoek de beste is. Roy Baumeister waarschuwt in zijn boek ‘Evil’ voor de mythe van het onversneden kwaad. Het kan geruststellend zijn te denken dat het kwaad enkel schuilt in het hoofd van een boosaardige misdadiger of een geflipte heerser. Of een verdorven vijand. Helaas, dat is een illusie. Wij zijn allemaal in staat tot het berokkenen van schade aan andere mensen. De omstandigheden en het verhaal in ons hoofd bepalen vaak welke keuzes we maken. Hannah Arendt heeft het over de banaliteit van het kwaad. Niet alleen bij Eichmann, ook bij elk van ons.

Betekent dat nu dat Poetin geen blaam treft? Uiteraard niet. Voor de invasie in Oekraïne en alle leed dat daarvan het gevolg is, valt zijn verantwoordelijkheid niet te ontkennen. Niettemin is het niet meteen uitgemaakt dat ook voor hem loontje om zijn boontje komt. Daar zijn verschillende redenen voor.

Een eerste aspect is de psychologie van de dictator.

Op de top van een berg is er nauwelijks plaats voor je eigen voeten. Vandaar dat een machthebber elke andere klimmer als een bedreiging ziet. Hij is steeds beducht voor een aantasting van zijn macht. Macht is verslavend. Hij kickt daarop. Maar je hebt er nooit genoeg. Vandaar de neiging om een oorlog te beginnen. Die vlucht vooruit zorgt er doorgaans voor dat de onderdanen op één lijn gaan staan achter het regime. En dat je dissidenten de mond kunt snoeren. Nooit meer macht dan tijdens een frisse oorlog. Nooit meer ruimte om met mensenlevens te morsen.

Wil dat zeggen dat Poetin gek geworden is? Neen, naast de hierboven beschreven paranoia die eigen is aan de macht, is hij een gewiekste en door de wol geverfde alleenheerser. Hij weet deksels goed aan welke touwtjes hij moet trekken om het hele poppenkraam naar zijn pijpen te laten dansen. Hij is niet voor één gat te vangen. Reken maar dat hij voldoende ontsnappingsroutes kent voor het geval hij in nauwe schoentjes terecht dreigt te komen. We zullen hem dus nog niet meteen op het beklaagden bankje in Den Haag zien zitten.

Dat brengt ons naadloos bij het tweede obstakel om de verantwoordelijken voor oorlogsmisdaden ter verantwoording te roepen. Dat is de heersende straffeloosheid in de internationale politiek. Er zitten constructiefouten in de wereldorde die wij na de tweede wereldoorlog op het schild gehesen hebben. De Verenigde Naties hebben een prijs moeten betalen voor het aan boord houden van de grote jongens in de wereldpolitiek. Dat is het ingebakken vetorecht van de grote mogendheden in de Veiligheidsraad. Niet geheel toevallig de vijf eerste kernwapenstaten. Even ‘toevallig’ is dat de bevoegdheid van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag beperkt werd tot de staten die de rechtsmacht van dit Hof officieel onderschreven hebben. Onder meer daardoor zijn de vleugels van het Hof behoorlijk bijgeknipt, zeker wat de aansprakelijkheid van imperialistisch ingestelde staten betreft.

Is dat de schuld van de Russen? Voor een stuk, ja. Maar door de illegale invasie van Irak door een coalitie onder de leiding van de VS, heeft het Westen geen poot om op te staan als het Poetins invasie van Oekraïne aan de kaak wil stellen. Bush is er toen ook zonder kleerscheuren vanaf gekomen. Mede daardoor zitten we nu in een permanente competitie tussen grote machtsblokken. Het zal de mensen in de armste landen van de wereld worst wezen of ze het slachtoffer zijn van een Pax Americana of van een Ruskiy Mir, waarbij ‘mir’ zowel ‘wereld’ als ‘vrede’ kan betekenen. Kissinger stelde : America doesn’t have friends, only interests. Dat geldt evenzeer voor de andere hoofdrolspelers in de wereld.

Moeten we dan met de handen in de schoot zitten afwachten tot het helemaal uit de hand loopt of tot de naties vanzelf tot een door iedereen aanvaarde echte wereldregering komen? Horen, zien en zwijgen, zoals de bekende drie aapjes?

Hoegenaamd niet. De klimaatbeweging heeft getoond dat gewone mensen wel degelijk invloed hebben op de richting waarin de wereld evolueert. Het risico op de ondergang van het mensdom door een globaal nucleair conflict is minstens even reëel als een dodelijke klimaatontsporing. Dus is het nu tijd voor actie. Samen met alle vredesbewegingen en met de klimaatactivisten. Want we zijn elkaars natuurlijke bondgenoten in deze overlevingstocht. Maar dan moeten we wel goed weten waar we naartoe willen en hoe we dat aan boord gaan leggen.

En vooral leren uit onze fouten uit het verleden. Na de eerste wereldoorlog hebben we de fout gemaakt om het de verliezer dubbel en dik betaald te zetten. Door zware herstelbetalingen en vernederende voorwaarden op te leggen. Hitler kon geen beter cadeau krijgen in zijn rush naar de macht en naar de weerwraak in de tweede wereldoorlog. Een wraakzuchtige heksenjacht op de daders van oorlogsmisdaden bij de verslagen vijand maakt geen gemeenschappelijke vredeswil wakker.

Vrede vergt inzet en wil tot samenwerking van alle betrokken partijen. Laten we een voorbeeld nemen aan de Verzoeningscommissie van Desmond Tutu en Nelson Mandela na het opheffen van het Apartheidsregime in Zuid-Afrika. Herstelgericht overleg organiseren met zowel een volledige openheid over en wederzijdse erkenning van de aansprakelijkheid voor de gepleegde misdaden, als stappen zetten op weg naar een nieuw begin. En structuren opzetten om een herhaling van het onrecht te voorkomen.

Guido Ooghe