“Ik denk dat mijn hersenen defect zijn,” verzucht Hayao Miyazaki (° 1941) in Hayao Miyazaki and the Heron (2024), “wat betekent het allemaal?” Arakawa richtte in 10 Years with Hayao Miyazaki en in Never-Ending Man zijn camera reeds op Studio Ghibli, Miyazaki en zijn favoriete 2CV. In Hayao Miyazaki and the Heron toont hij hoe Miyazaki’s leven en werk worden overschaduwd door het verlies van naasten en een groeiend besef van de eigen sterfelijkheid. Arakawa observeert de animatiemeester empathisch, liefdevol en indringend.

Resultaat is een gelaagd portret en een spirituele trip door een chaotische creatieve geest. “Wanneer ik mijn ogen sluit kan ik niet stoppen met denken”, bekent Miyazaki. “Het is alsof ik mijn hand in mijn hersenen steek en ze door elkaar kneed. Er komen stukjes uit mijn films naar boven die ik aan elkaar rijg.” Zijn zeven jaar durende obsessieve creatieve queeste om vorm te geven aan The Boy and the Heron (2023) komt tot leven via een evocatie van zijn dagelijkse routine doorspekt met reflecties van de regisseur en zijn medewerkers.

Hayao Miyazaki and the Heron van Kaku Arakawa

Kroniek van een terugkerend afscheid

Een boutade wil dat elke nieuwe film van Hayao Miyazaki een nieuw afscheid is. Overdreven? Misschien wel, maar de Japanse animatiegrootmeester heeft ondertussen wel al flink wat testamentfilms én comeback werken achter de rug. Reeds na Princess Mononoke (1997) wou Miyazaki het regiestokje bij Studio Ghibli doorgeven aan Yoshifumi Kondo, maar na diens overlijden volgde (Oscarwinnaar) Spirited Away (2001) toch nog.

Hayao Miyazaki zou daarna zijn afscheid blijven aankondigen. Tussen Howl’s Moving Castle (2004) en Ponyo (2008), tussen Ponyo en The Wind Rises (2013), tussen The Wind Rises en The Boy and the Heron (2023). Het gevolg was dat het ‘afscheid van Miyazaki’ even legendarisch als ongeloofwaardig werd. De regisseur begon er uiteindelijk ook zelf de draak mee te steken. Afscheid als running joke.

Hayao Miyazaki and the Heron van Kaku Arakawa

Maar volgens sommigen was dat ritueel ook een smeekbede van een kunstenaar met nood aan liefde, respect en een podium. Een man in de greep van twijfels, pijn en melancholie. Een animatiefilmer die eigenlijk niet echt wil stoppen en zijn erfenis doorgeven. Ook al blijft hij op zijn limieten botsen. Mede daardoor is de toekomst van de legendarische Japanse Studio Ghibli, ondertussen al 40 jaar de belangrijkste concurrent van het Amerikaanse Disney, hoogst onzeker.

Documentair dagboek

De documentaire Hayao Miyazaki and the Heron volgt het laatste (of enkel recentste?) project van Miyazaki op de voet. Van het embryonale idee tot de afwerking en succesvolle release van The Boy and the Heron. Het lijkt alsof regisseur Kaku Arakawa het filmdagboek van de animatie grootmeester samenstelt en vastlegt hoe hij werkt, discussieert of reageert op nieuws. Door die observaties snijdt hij clips uit The Boy and the Heron die illustreren hoezeer de personages en scènes ogen als een metafoor voor Miyazaki’s leven en lijden.

Zo wordt duidelijk dat protagonist Mahito de jeugdherinneringen en de sterfelijkheidsangst van Miyazaki weerspiegelt en geïnspireerd is op Toshio Suzuki, Miyazaki’s producent die in Hayao Miyazaki and the Heron voor de komische noot zorgt met rake commentaren en de stille kracht achter de schermen blijkt. Het tovenaar/mentor personage blijkt dan weer gebaseerd op Isao Takahata, de maker van Grave of the Fireflies en The Tale of the Princess Kaguya die gold als animatie grootmeester én gedoodverfde opvolger van Miyazaki bij Ghibli.

The Boy and the Heron van Hayao Miyazaki

Miyazaki had een gecompliceerde liefde-haat relatie met rivaal en vriend Takahata (Arakawa toont beelden uit verschillende fases van hun carrière om de verbondenheid te benadrukken) maar diens dood tekende de animatiefilmer. De geest van Takahata spookt door het bestaan van Miyazaki en zet zowel zijn doodsangst in de verf als de moeilijkheid die de animatiemaker heeft om werkelijkheid en verbeelding te scheiden. Een flirt met fantasie die de creativiteit van Miyazaki voedt en zowel zijn verhalen als personages kleurt.

Gevecht met de tijd

‘Auteur’ Hayao Miyazaki vormt de spilfiguur van Hayao Miyazaki and the Heron. Maar de documentaire maakt ook duidelijk dat The Boy and the Heron een collectieve arbeid is. We zien naast een Miyazaki, die ideeën verzamelt en storyboards ontwikkelt, ook een team medewerkers tekeningen maken. Zo merken we dat vooral Takeshi Honda het animatieproces stuurt. Miyazaki is daar niet altijd gelukkig mee. Hij is echt wel een – zij het laconieke – brompot, maar het animatie icoon moet toegeven dat de eigen capaciteiten sterk zijn afgenomen. Dat tanend vermogen maakt Miyzaki ietwat bitter en vooral ook melancholisch.

Hayao Miyazaki and the Heron van Kaku Arakawa

“De tijd vliegt voorbij”, jammert Miyazaki. “Hoe ben ik zo oud geworden?” Die existentiële onrust prikkelt de animatie meester: “Ideeën duiken op uit onbekende delen van de geest. Het is riskant een reis door de eigen geest te maken.” Maar veel van zijn scherpe uitspraken staan in het teken van somberheid. “Laten we allemaal sterven met een glimlach.” “Niemand weet hoelang we nog hebben. Ik ook niet.” “Ik bevind me in de schemering van het leven.” “Wat doe ik met de tijd die me rest?” En: “De geschiedenis van het leven zit vol boosaardigheid.”

“Wanneer grote regisseurs oud worden kan hun werk aan kracht verliezen”, laat producent Toshio Suziki zich ontvallen, “dat is niet het geval voor Miya san. Bovendien blijft film voor hem de werkelijkheid.” Lees: de werkelijkheid kan hij niet aan, maar als perfectionist blijft hij in zijn fantasie leven en animatie parels afleveren. Moeizaam, maar het eindresultaat blijft speels, levendig, creatief en origineel. Kinderlijk, maar met een onderstroom van nostalgie die de traditionele melancholische toon komt versterken.

Hayao Miyazaki and the Heron van Kaku Arakawa

Erfenis en erfgenamen

The Boy and the Heron is een magisch epos, een eerbetoon aan vriendschap dat met zijn autobiografische accenten aanvoelt als een testament van Hayao Miyazaki. Centraal staat Mahito, een jongen die de dood van zijn moeder probeert te vergeten door zich onder te dompelen in een wereld die bewoond wordt door zowel levenden als doden. Cruciaal is de figuur van de groot-oom, de artistieke bewaker van een door hem gebouwd en op instorten staand rijk.

Het vergt weinig verbeelding om hier een allegorie van Miyazaki’s relatie met Studio Ghibli te zien. De Japanse animatie gigant gaat door een bijzonder moeilijke periode. Er staan geen projecten in productie, een groot deel van de rechten van de catalogus is verkocht, het Ghibli museum blijkt een tegenvaller, grote man Toshio Suzuki is verwikkeld in schandalen en de relatie met Hayao’s zoon Gorô is zwaar getroebleerd na de striemende ‘vaderlijke’ kritiek op zowel From up on Poppy Hill (2011) als Earwig and the Witch (2020).

De ineenstorting van het Ghibli rijk wordt weerspiegeld in de uiteenvallende wereld van The Boy and the Heron terwijl co-stichter Isao Takahata, overleden in 2018, als een geest door de avonturen van de personages waart. Net als, zoals vaker, het spook van het apocalyptische Japan van 1943. Het resulteert in een wat morbide sfeer getekend door verwoesting en verlies.

Hayao Miyazaki and the Heron van Kaku Arakawa

Het is trouwens opvallend hoe sterk de impact van het Japanse trauma van het einde van de Tweede Wereldoorlog – de vele slachtoffers van bombardementen en atoombommen, het gewicht van ‘de nederlaag’ – net als in Takeshi Yamazaki’s briljante ‘rampenfilm’ Godzilla Minus One (2023) op het leven van Hayao Miyazaki en zijn testamentfilm The Boy and the Heron is.

Dat oorlog nooit glorieus en heroïsch was in de realiteit zie en voel je in de magische werelden die beide filmmakers tot leven wekken. Of Studio Ghibli nog een rol zal spelen in het verderzetten van Miyazaki’s erfenis is onzeker, maar Yamazaki bewijst dat er in Japan nog altijd gewerkt wordt aan niet door Hollywood/Disney geformatteerde cinema. Het commerciële succes van zowel The Boy and the Heron als Godzilla Minus One geeft aan dat die ‘andere’ cinema ook een gevoelige snaar raakt. In woelige tijd is dat goed nieuws.

Hayao Miyazaki and the Heron van Kaku Arakawa

In de zalen en op Netflix:

HAYAO MIYAZAKI AND THE HERON van Kaku Arakawa. Japan, 2024, 120’ Met Hayao Miyazaki, Toshio Suzuki, Takeshi Honda. Distributie Paradiso. Release 4 juni 2025.

Op fysieke drager:

THE BOY AND THE HERON van Hayao Miyazaki. Japan, 2023, 124’. Met Soma Santoki, Masaki Suda, Ko Shibasaki. Scenario Hayao Miyazaki. Muziek Joe Hisaishi. Fotografie Atsushi Okui. Productie Toshio Suzuki. Blu-ray distributie Paradiso.

The Boy and the Heron van Hayao Miyazaki