1. CHARISMA: theologie – these: religieus charisma als rest van het charismatische moment

Charisma is een onvatbaar iets. Soms wordt het alleen met ‘het’ geciteerd. “Elle l’a, “ze heeft het’, zingt France Gall in een van haar beste, in elk geval meest swingende hits Ella, Elle L’a. Ze benoemde het als elle l’a, ce je ne sais quoi, haar eerbetoon aan de legendarische jazz-zangeres Ella Fitzgerald.

Het ‘je ne sais quoi’ is een fraaie uitdrukking die wij niet hebben, maar dat ook de Spanjaarden kennen als ‘el no sé que’. Het lijkt het erop dat we, filosofisch gesproken, al uitgepraat zijn voor we zijn begonnen: als we het niet weten, dan weten we het niet en moeten we er maar beter over zwijgen.

Die ondefinieerbare uitstraling of présence, dat charisma dus, is vaag en moeilijk definieerbaar, vluchtig als een schaduw. …. Laat ons dus systematisch en zo precies mogelijk zijn.

Charisma komt uit de Bijbel, het is de gift van de genade, de gift van het inzicht, de Epifanie, de Illuminatie, de goddelijke openbaring, de verlichting die alles veranderd.

Pinksteren is het charismatische moment bij uitstek, het moment dat de apostelen zich realiseren: ‘die goeroe van ons die is niet dood, maar verrezen’. Niet zo verbazingwekkend dat Thomas het eerst niet kon geloven….

De vlammen boven de hoofden der apostelen zijn de tekenen van deze goddelijke Illuminatie door de Heilige Geest. Maar er is evenzeer het spreken in tongen: zozeer bezeten zijn door de geest en de genade van de heer dat je talen spreekt die je niet kent. Ik zou dat ook wel eens graag meemaken.

(Maar in feite, is het misschien dichterbij huis te zoeken: volgens mij zijn dronkaards, die zoals bekend graag in vreemde talen spreken, een instantie van deze genadetoestand, waarbij men het andere laat spreken, misschien spreekt men daarom van geestrijke drank. Dit geheel terzijde.)

Een zekere Saulus, die op christenen jaagt, kent ook zo’n Pinkstermoment, hij valt van zijn paard en wordt Paulus. Die Paulus is de charismatische stichter van het christendom. Hij heeft het in zijn eerste brief aan de Korinthiërs over negen charismata:

De preek van Paulus in Ephesus. Schilderij Eustache Le Sueur/Public Domain

“Aan de één wordt door de Geest een woord van wijsheid gegeven; aan een ander een woord van kennis, krachtens dezelfde Geest; aan een derde door dezelfde Geest het geloof; en aan weer anderen schenkt diezelfde Geest de gave om ziekten te genezen, de kracht om wonderen te doen, de gave van de profetie, de onderscheiding van geesten, het vermogen om in talen te spreken of de betekenis ervan uit te leggen. Dit alles is het werk van één en dezelfde Geest, die aan ieder zijn gaven uitdeelt zoals Hij het wil.” (1 Kor. 12, 8-11).

Dus dit religieus charisma, de genadegaven, maken van de bekeerlingen begenadigde sprekers, vurige gelovigen, profeten en ziekengenezers en zelfs wonderdoeners.

De eerste christenen hadden charisma, ze konden deze genadegaven, deze charismata, best gebruiken, omdat die hen in staat stelden als ware herauten de blijde boodschap in woord en daad te verkondigen en het christelijke geloof te verspreiden en ongelovigen te bekeren.

Het charismatische werd echter al snel ingebonden, wegens toch maar dweperij. Vanaf de vierde eeuw konden alleen nog bedienaren, de priesterkaste zeg maar, toegang hebben tot deze genadegaven.

En Calvijn schafte het charisma helemaal af, dat was iets wat ze alleen in den beginne hadden of nodig hadden, de moderne christen kan het niet meer krijgen of heeft het niet meer nodig…

Het is pas recent, ergens in de twintigste eeuw, met de zogenaamde Pinksterbeweging, die dan ook de charismatische beweging wordt genoemd, dat de epifanie, de trance, het zich openbaren van de Geest in een soort van gedeelde extase, terug centraal werd gezet, maar ook in het beleven van de gemeenschap als zodanig en het delen van het brood.

Het epifanie-moment komt terug in vele biografieën van filosofen (van Socrates over Descartes en Pascal tot Wittgenstein) en kunstenaars (teveel om op te noemen).

Charisma is zo beschouwd het restant, of de uitstraling van een eertijdse illuminatie, in dat moment van genade, een soort van ‘na-straling’, een wat mysterieuze, mystieke achtergrondstraling.

2. AURA: psychologie – antithese: de theatrale uitstraling van de charismatische persoonlijkheid

Maar charisma bevat een interne beweging, het tweede moment toont een ander aspect: charisma niet meer in het veld van de religie of de theologie (these), maar in de psychologie en van daaruit in de kunst, in de lifestyle, in de media en in de mediatheorie.

Ook daar voel je de nagalm van de genadegaven: we noemen het gratie, (wat een vertaling is van genade), een geheimzinnige charme, een indrukwekkende bijna elegante aisance en authenticiteit.

Maar de theologische oorsprong van charisma als de gave van de genade (gods, of beter nog de heilige geest), blijft doorwerken, denk aan de uitdrukking een begenadigd spreker, een begenadigd acteur of muzikant, mensen die met een speciale genade behept zijn.

Men noemt deze charme vaak présence of uitstraling, en van daaruit zou ik dit de psychologisch of esthetische charisma durven noemen, en spreken van aura, deze stralenkrans of lichtcirkel rond een speciaal persoon.

Aura lijkt me een tweede verschijningsvorm van charisma. Maar is even geheimzinnig en verwarrend als charisma, dus wat stamel ik? Laat ons weer zo concreet en tastbaar mogelijk beginnen om te begrijpen wat aura is. Beginnen we weer bij de religie: het aureool van de heiligen, de aureool van Maria…

Walter Benjamin in 1928. Foto: Public Domain

Deze geheimzinnige uitstraling wordt in de esoterische tradities een heidense lichtcirkel van energie rond bepaalde objecten en personen. Bij de Duitse cultuurfilosoof Walter Benjamin (1892-1940) wordt deze religieuze categorie in gezet in een ervaringstheorie, een kunst en een mediatheorie.

De kern van Benjamins aura begrip is de aura van de aanbeden, verafgode, verre geliefde van de minnestrelen. Aura is de awe, het ontzag van aanbidding. In de woorden van Benjamin: “de unieke verschijning van een verte, hoe nabij die ook is”.

Die geheimzinnige formule verliest al haar ondoordringbaarheid, als je aan de geliefde denkt, vooral dan aan de minne met de verre afwezige geliefde van de minnestrelen. (Aura is een soort cryptogram van Laura, de geliefde die Petrarca vanuit de verte aanbidt).

Ongenaakbaarheid is een belangrijk element in de cultuswaarde van het auratische. De aura van de roem maakt mensen tot sterren, onsterfelijke halfgoden aan de hemel. Het is deze bovenmenselijke luister die de aura uitmaakt van beroemdheden.

Naast de verte, hoe nabij ook, is de uniciteit van het auratische object of subject cruciaal. Uniciteit en gezag/roem. Beroemde acteurs of beroemde personen hebben geen aura, maar krijgen er door onze projectie, wij voelen hun aura, wij zien als het ware een lichtcirkel rond beroemde personen als wij hen een zelden keer echt tegen het lijf lopen. Daarom zou ik omdat het gaat om uniciteit en authenticiteit, zou ik als het over theater gaat, charisma vertalen als aura.

Uiteraard is er ook uitstraling van acteurs die niet beroemd zijn, of personen die geen ruimte binnenkomen zonder alles te veranderen. Authenticiteit, uniciteit en originaliteit (allemaal categorieën uit Benjamins aura-begrip) zijn sleutels tot deze je ne sais quoi.

Maar vaak gaat het ook om een cocktail: er is ook de dierlijke uitstraling, dierlijke trots, zoals je dat ook ziet bij katten en honden, lichamelijke schoonheid bij vrouwen, de karakterkop bij mannen. En een sterk karakter verleent uitstraling, présence.

(Ik laat de kunsttheorie van Benjamin hier bewust buiten beschouwing omdat deze beschouwing uitdrukkelijk over subjecten en niet over objecten handelt, maar uiteraard kunnen ook objecten aura hebben, denk maar aan de Venus van Milo of de Mona Lisa; men zou, met Benjamin en Goethe kunnen zeggen dat hun aura erin bestaat dat we bewonderen wat vorige generaties erin hebben bewonderd, wat weer neer komt op aura als de magische lichtcirkel van de roem, de zweem van onsterfelijkheid).

3. MANA: politiek  – tweede antithese? Of synthese? – de charismatische leider)

Een derde moment is het sociologische of politieke moment, de sociologie van de massa, die teruggaat op de theorieën over massapsychologie en vooral ook Max Weber uiteraard… Hij had het over drie vormen van politiek leiderschap, het traditionele leiderschap, legitiem op basis van erfenis meestal, zoals koningen en sommige dictators.

(Bashar al Assad, de zoon van, had de uitstraling van een… oogarts, het belette hem niet zijn volk met man en macht uit te moorden met gas en splinterbommen en te laten martelen. Maar dit geheel terzijde.)

Vervolgens is er volgens Weber het rationele leiderschap, legitiem wegens verkozen en gebruikmakend van argumenten, en tenslotte is er, vaak in momenten van crisis, het charismatische leiderschap, de gedreven, bedwelmende leider die vanuit een soort van enthousiasmerende energie zijn volk, leidt, meestal de afgrond in…

Om dit soort charisma te begrijpen kunnen we best even terugkeren naar de religieuze oorsprong, naar het Pinkstermoment en de genadegift, de illuminatie, epifanie die een enthousiasme losweekt.

De kracht van dit soort enthousiasme wordt een soort van mania en slaat om van illuminatie in een sektarische trance, een hypnose door de magie van de predikant of de leider, of het scanderen, chanten en dansen van de gemeenschap zelf, die ook een gemeenschap van krijgers kan zijn.

Door deze hypnotische krachten, deze magie kan de charismatische leider zijn volgelingen bijna letterlijk betoveren maar ook beduvelen, hen meenemen in de paranoia. De volgelingen aanbidden de leider zonder kritische afstand, door totale, zij het dubbelzinnige Identificatie met de leider (ik kom daarop terug).

Daarom spreek ik van een dialectiek van het charisma: illuminatie wordt hypnose, een levens-veranderende Aha-Erlebnis, het Pinkstermoment, verwordt in de sektarische trance tot collectieve waan.

De beroemdste aha-erlebnis aller tijden: Archimedes ‘eureka’. Tekening: Public Domain

Verlichting wordt verdwazing. En het is deze verdwazing die we vandaag om zich heen zien grijpen.  Je moet alleen maar bedenken dat een meerderheid van Trump-stemmers nog steeds daadwerkelijk gelooft dat de vorige verkiezingen gestolen waren.

Het theologische begrip charisma wordt sociologisch juister uitgedrukt volgens mij door het mana te noemen, duistere kracht, dwingende tover, toverkracht, iets van sjamanen en medicijnmannen, maar in handen van politici een magie om de massa op te zwepen.

Hitler was er een grootmeester in, uiteraard geholpen door een gigantische spektakelmachine met Albert Speer als scenograaf en Leni Riefenstahl als cinematografe. Trump heeft de hypnotische kracht van reality-tv naar de politiek gebracht.

Massapsychose. Reichsparteitag in Nürnberg, 1936. Foto: Bundesarchiv

De vernedering van Zelensky in het Oval Office laten zien in realtime, is wat dat betreft misschien meer dan goede tv, het is goede reality tv. Want reality tv games berusten op confrontatie, vernedering en verraad.

Ik heb die elders psychotische spelen genoemd. Samenzweringstheorieën zijn vormen van collectieve psychose, van collectieve waan. Het is letterlijk gek: geloven dat de aarde plat is, maar zogenaamde flat-earthers bestaan echt.

Deze politieke vorm van charisma noem ik liever mana omdat het heidens en donker is, veeleer met zwarte magie dan met genade heeft te maken. Denk ook aan de nieuwe cultus van de mannelijkheid, de ‘virilisering’ van de extreemrechtse politiek. Het Mana van het manische en van de manosphere.

Macho’s hebben geen charisma, geen gratie, geen grace, maar mana, als macht van dwang. De Tate Brothers lijken een hele cultuur van mana als macht te propageren. Je zou een hele cartografie kunnen maken van deze mana in de manosphere van het nieuwe machisme, de cultuur van de zogenaamde ‘Incels’, etc…

Is Trump als wereldhistorische bullebak de belichaming van dit manische machistische mana als politiek charisma, dan zou Barack Obama de belichaming kunnen vormen van de charismatische persoonlijkheid als aura, als psychologisch charisma. Religieus charisma lijkt misschien meer iets voor de Dalai Lama.

In elk geval, de drie momenten in wat ik hier voor de aardigheid en vooral de didactische helderheid de dialectiek van het charisma heb genoemd, vertonen een voortdurende wisselwerking, ze kunnen in elkaar overgaan en elkaar versterken.

4. De donkere kanten van de charismatische politiek

Goed, nu we de zaak, hoop ik, in grote mate hebben opgehelderd, kunnen we dieper graven in de donkere, diepere gronden van de charismatische politiek. Ik verwijs hier graag naar twee collega’s, twee in de psycho-analyse geschoolde filosofen.  Ik begin met Frank van de Veire, hij schrijft in een fragment over gevaarlijk politiek charisma het volgende:

“Trump pochte al jaren geleden terecht dat hij, indien hij een moord zou plegen op Broadway, dit niets zou afdoen van zijn populariteit. De massa houdt van leiders die consequent en zonder verpinken liegen en bedriegen en die met alles wat ze zeggen en doen, laten weten dat ze bereid zijn iedereen die hen op hun leugens wijst en in het algemeen iedereen die hen niet zint, te verpletteren. Je kunt je afvragen: geloven de aanhangers van al die neofascistische leiders echt dat alle berichten over de misdaden en kuiperijen van hun idolen verzonnen zijn door kwaadaardige geesten, of keuren ze die misdaden en kuiperijen juist goed? De vraag is verkeerd. Het gaat om een mengsel van ontkenning en goedkeuring. De ontkenning is een schaamlapje voor de goedkeuring – wat impliceert dat men ontkent wat men wel degelijk weet, ook al wil men het niet weten. Men wil niet geweten hebben dat men meegeniet met de gewetenloosheid van de leider die zich boven de wet stelt. Het niet willen weten veronderstelt een weten. En daarom is men schuldig.”

Marc De Kesel lijkt daarop door te gaan, vreemd genoeg, in het volgende citaat uit zijn boek Het Munchausenparadigma:

“De charismatische leider bindt ons ook door schuld aan zich. Staat hij niet voor een genot dat buiten de wet valt? Fascineert hij niet omdat hij boven en buiten alle regels lijkt te staan? En voelen wij ons, als we ons met hem identificeren, niet ook zelf buiten de wet staan? Alleen voelen wij ons, in tegenstelling tot hem, schuldig, en verlaten wij ons daarom nog meer op hem. Want met de kracht van zijn verheven charisma is hij de enige die deze schuld van ons weg kan nemen. Niet toevallig zijn misdadigers en maffialeiders voorbeelden bij uitstek van charismatische leiders. Hun charisma is altijd ook gebouwd op het onderdrukte schuldgevoel van hun volgers. Die bewonderen hun leider altijd ook omdat zijn charisma hen verhindert de misdaden die hen bindt werkelijk misdaden te noemen. Ze moeten hun misdaden als heldendaden, als daden van trouw aan de ‘cosa nostra’, en het meedogenloos charisma van hun leider helpt hen die fictie voor waarheid te houden.’ (Marc de Kesel, ‘Charisma, genot en identiteit’, Het Münchausenparadigma, p. 157)

Frank van de Veire, die mij het citaat toestuurde, becommentarieert: “In de leider zien we onze boosaardigheid schitterend weerspiegeld, verblindend. Gefascineerd door zijn obscene gebaren en vuige toespelingen kunnen we van onze boosaardigheid genieten zonder hem te moeten erkennen. Heel even weegt ons schuldgevoel niet meer op ons, want in de leider, als hem, staan wij onszelf toe om boosaardig te zijn. (Vgl. Slavoj Žižek, The Ticklish Subject, p. 391)”

Ik denk dat we het pathologische van deze tijd niet mogen onderschatten, symptomatisch zijn de samenzweringstheorieën voor deze tijd van post-thruth, alternative facts, fake news, van rechts extremisme gesteund door autocratische narcistische, manische leiders. Hallucinante politiek zou men het kunnen noemen.

Of Psychotische politiek. En ik bedoel dat vrij letterlijk. Het geloof dat de verkiezingen gestolen zijn, is even waanzinnig als het geloof dat de aarde plat is. Beiden ontkennen het licht van de zon, om zo te zeggen. Je kan er niet bij, om van Qanon nog maar te zwijgen, je weet wel, dat pedofielen-netwerk gerund door Hillary Clinton vanuit een pizzeria.

Totaal gestoord en ongestoord door enige feitelijkheid of ook maar coherentie of geloofwaardigheid. Wacko politics. Politiek voor wacko’s.  Tijdens de bestorming van het Capitool hebben we die wacko’s uitgebreid in beeld gekregen. Nu zijn hebben ze presidentiële genade gekregen. Donker ik zeg het u. (“Luister, ik wil hier weg. Het is mij hier te duister.)

Ik hoop echter, dames en heren, dat deze cirkel van dubbelzinnige schuld en de dialectiek van projectie en identificatie met de misdadige leider, bij jullie een licht doet opgaan en jullie doet inzien, of aanvoelen in wat voor helse toestand we zijn terecht gekomen…

De dialectiek van het charisma toont dat we van het heerlijke licht van het Pinkstermoment zijn afgedaald tot de donkerste nacht die duistere krachten ontketenen, waarin een bizarre cocktail van hyperkapitalisme, extreemrechts autoritarisme en brute autocratie alle normaliteit (de welvaartsstaat, de rechtstaat, de scheiding der machten, de democratie, vrijheid van meningsuiting, academische vrijheid, hoger onderwijs) wil afschaffen.

Hoed u voor charismatische leiders!

[Notities voor een gespreksavond op 20 maart 2025 in de Bourlaschouwburg met Sara De Boschere en gastheer Erwin Jans, met dank aan Frank Van de Veire, Nele De Meyer en Ana Felicitas Lopez-Rodriguez voor de suggesties.]