Terug naar de tekentafel van Montesquieu 
Deze 18e eeuwse filosoof was een van de belangrijkste vernieuwers van het denken over de staat en de organisatie daarvan. Hij was de vader van de scheiding der machten. Dat zijn de wetgevende macht: in ons geval het Parlement, de verkozenen des volks. Daarnaast de uitvoerende macht. Bij ons is dat de premier en de regering. En als sluitstuk de rechterlijke macht, die moet controleren of de wetten correct toegepast en nageleefd worden. En indien nodig straffen uitspreekt bij overtredingen van de wet. Die drie machten moeten gescheiden blijven zodat ze elkaar kunnen controleren en in evenwicht houden. Want als dat niet het geval is, glijdt de staat vroeg of laat af naar een dictatuur.
Daar hoort wat uitleg bij. Wat zijn de ingrediënten waarmee je een dictatuur kunt maken?
Eerst en vooral heb je een verhaal nodig. Wij mensen zijn erg gevoelig voor verhalen. Het liefst hebben we verhalen over de goeie en de slechteriken. Wij horen uiteraard bij de rechtschapen mensen die trouw zijn aan de leider. Onze tegenstanders zijn vals en onbetrouwbaar. Of dom, of profiteurs. Erger nog: spionnen. Het spreekt vanzelf dat hier propaganda voor nodig is. Of hersenspoeling. Zodat het publiek meegaat in deze simpele verdeling tussen goed en kwaad. Afwijkende meningen worden niet geduld. De leugen heet voortaan de waarheid. Fake News wordt de norm. De vrije pers wordt gemuilkorfd en gebroodroofd. De grote leider wordt ondertussen de hemel ingeprezen en zijn wijsheid en prestige worden dik in de verf gezet.
Vanzelfsprekend werkt dit niet zonder een stevige politiemacht, aangevuld met een geheime politie die de repressie op een hoger niveau kan tillen. Dissidenten worden opgepakt en verdwijnen. Om die onderdrukking te rechtvaardigen is het handig om een trouweloze interne vijand te hebben. Bij de nazi’s waren dat de Joden. In Israël de Palestijnen of Hamas.
Nog praktischer is een buitenlandse vijand. Alles wat misgaat in het land kan op de rekening van die vijand geschoven worden. Een externe tegenstander komt dus van pas. Die rechtvaardigt al het geld dat naar het leger gaat. Tegelijk maken oorlogsomstandigheden een verder terugschroeven van de rechten van de burger verkoopbaar. Het is allemaal de schuld van die doortrapte vijand.
Een ander typisch kenmerk van een autoritair regime is de grote mate van corruptie. De beulen moeten goed betaald worden. De medestanders aan de top moeten gunsten krijgen en privileges. Het is ook de norm dat er af en toe eentje in ongenade valt. Dat zorgt ervoor dat ze meer gericht zijn op het elkaar in de gaten houden dan op een eventuele samenzwering om de leider aan de kant te schuiven. Een echte krabbenmand is dat.
De gewone burger houdt zich gedeisd. Zeker in oorlogsomstandigheden is ‘horen, zien en zwijgen’ de beste strategie om te overleven. Autocratische regimes hebben een sterke neiging om tot oorlog over te gaan. De vlucht vooruit, ook al om aan grondstoffen te komen. Maar in oorlogen zijn er ook verliezers, veel meer dan er winnaars zijn. Alleen de wapenfabrikanten en de begrafenisondernemers varen er wel bij.
Is dit niet een beetje simplistisch voorgesteld? Misschien ergens wel. Maar de belangrijkste drijvers van een dictatuur zijn niet de ideologie of de strategie maar de emoties. Verslaving aan de macht bij de heerser. Maar angst vooral en machteloosheid bij de modale burger tegenover het machtige overheidsapparaat. Het gevoel er alleen voor te staan. Het je niet langer ingebed voelen in een beschermende gemeenschap. De bekommernis om je eigen hachje en dat van je geliefden.
Terug naar Montesquieu
In zijn tijd was er nog maar weinig sprake van democratie. Het waren koningen en keizers die de dienst uitmaakten. De Franse Revolutie lag nog niet in het verschiet. De gewone man kwam niet in het stuk voor. Niettemin werd er al nagedacht over de nadelen van het vorstelijk absolutisme. De eersten die gebruik maakten van de ideeën van Montesquieu over de scheiding der machten, waren de Founding Fathers van de Amerikaanse Grondwet. Nog voor de Franse Revolutie.
Twee wereldoorlogen en talloze andere gewelddadige conflicten later mag het duidelijk zijn dat de ontwikkeling naar een wereldwijde, veilige en vredevolle democratie nog niet direct voor morgen is. Het Handvest van de Verenigde Naties na de Tweede Wereldoorlog was modern en ambitieus genoeg van opzet, maar van bij het begin zat er een weeffout in. Om de grootmachten die de oorlog gewonnen hadden, aan boord te kunnen houden, werd hen een vetorecht toegekend. Toen die vijf dan algauw ook de eersten waren die over atoomwapens beschikten, hadden ze er alle belang bij om hun overwicht te bewaren en het veto te gebruiken voor hun eigen geopolitieke doeleinden en niet in de eerste plaats voor het bewaken van de wereldvrede. Alle retoriek ten spijt.
Er moet toezicht zijn op de speelplaats.
Anders nemen de pestkoppen het over. Tijdens de Summit of the Future in het najaar van 2024 zijn er een aantal voorstellen gedaan om bij gebrek aan een echte wereldregering, beweging te krijgen in het dossier van de straffeloosheid van de grootmachten. Bijvoorbeeld door het mogelijk te maken om een veto te laten schrappen via een systeem van bijzondere meerderheden in de Veiligheidsraad of de Algemene Vergadering van de VN. Een andere piste is het uitbreiden van de bevoegdheden van het Internationaal Strafhof in Den Haag. Daar zal druk voor nodig zijn, onder andere door internationale organisaties zoals Human Rights Watch of Amnesty International, maar ook door ons als gewone burgers. Als wij een ongeval veroorzaken, komt er een onderzoek naar wie aansprakelijk is voor de schade. Waarom zou dat niet gelden voor een regeringsleider die zonder ter verantwoording geroepen te worden een genocide pleegt op weerloze burgers of een aanval op een ander land een ‘verdediging vooruit’ noemt?
Het is hoog tijd dat wij het werk van Montesquieu voltooien en de scheiding der machten tot op wereldniveau doortrekken. Berustend met de handen in de schoot toekijken, zal niet werken. Maar samen zijn we hoegenaamd niet machteloos tegen de botte bijl van het machtsmisbruik.
