De smid en de melkboer

De Engelse liberaal Adam Smith, had geen vertrouwen in ambtenaren. Of de burgers nu wel of niet tevreden waren, hun salaris veranderde er niets aan.
Maar de melkboer van Smith, moest zorgen dat zijn klanten tevreden waren, anders verkocht hij niks. Smith kwam tot de conclusie: handel overlaten aan de markt dwingt mensen sociaal te zijn. Niet uit betrokkenheid met die klanten, maar uit eigenbelang. “Hebzucht is goed”.

Ik schaam me niet te zeggen dat ik er een van de melkboer ben. Mijn opa had wat koeien en mijn vader werd naar de stad Goes gestuurd om de melk tot meerwaarde te brengen.
Hij moest trappen op en af sjouwen en als klanten hem uitfoeterden moest hij dat gelaten over zich heen laten gaan. Alles om de klant tevreden te houden. Nou ja, als er op beperkte schaal water bij de melk werd gedaan waren klanten evengoed tevreden. Mijn vader heeft nooit verteld of hij dat deed en ik heb het hem nooit gevraagd.

Maar katholieke burgers kon je duidelijk maken dat het vreemd was om protestante melk te kopen. En de dokter, de bakker en de slager die leverancier waren bij mijn vader thuis, waren moreel verplicht om ook wat van hem af te nemen. Met als gevolg dat de dokter wel van 4 of 5 melkboeren melk afnam.

Tijdens de oorlog verviel de noodzaak om langs de deur te gaan. De klanten kwamen uit zichzelf wel. Boeren waren volstrekt vrij in hoe zich op te stellen tegenover klanten. Iemand wiens gezicht je niet aanstond, hoefde je niets aan te leveren, ook niet tegen een “marktconforme” prijs.

De theorie van Smith klinkt overtuigend, maar is volstrekte flauwekul. Afhankelijkheid dwingt tot sociaal gedrag, en niet de markt. Het is zelfs zo: je sociaal opstellen tegenover mensen die eenzijdig van jou afhankelijk zijn is een nadeel vanuit concurrentieoogpunt. Fabrieksdirecteuren in arme landen waar honderden mensen wanhopig op zoek zijn naar werk, al is het maar voor één dag, mogen niet te zachtaardig zijn. Hetzelfde geldt voor milieu, dierenwelzijn en het welzijn van de generaties na ons. Allemaal factoren die tot een competitienadeel leiden en dat kunnen we onszelf dus nauwelijks veroorloven.

Afhankelijkheid is onaangenaam, want mensen zijn structureel weinig betrouwbaar. Veel economische activiteit is alleen gericht op het verminderen van afhankelijkheid. En niet op het hebben van hoge inkomsten. Nee, want achterover leunen om er eens lekker van te genieten is een gevaar. Alles voor de concurrentiepositie!

Sociaal gedrag bestaat wel. Bill & Melinda Gates schenken miljoenen aan hun Foundation. Geheel belangeloos (?!?), want het zijn ook maar mensen. Maar als de kartelwaakhond hun een boete oplegt trekken ze evengoed miljoenen uit voor advocaten, in een poging die boetes te voorkomen.

Veel verschijnselen die met de theorie van de smid onverklaarbaar zijn – corruptie, vriendjespolitiek, Monsanto die rechtszaken tegen boeren begint vanwege een kleine vermenging met GMO-zaden waarop het bedrijf een patent heeft – zijn vanuit het afhankelijkheidsperspectief volstrekt normaal.

Huib Rijk, biologisch boer in Biddinghuizen, Nederland