Op 19 november 1942 begon het Rode Leger de tegenaanval op en rond Stalingrad. Met een artilleriebarrage om 7u30 die 80 ‘ duurde.  De Duitse legers waren met operatie Barbarossa – gestart op 22 juni 1941 – steeds verder oostwaarts opgerukt en hadden de stad vanaf augustus 1942 grotendeels kunnen innemen.

De Russische winter speelde de soldaten echter toenemend parten. De grond was bevroren. De laatste strook van ca 2 vierkante kilometer langs de Volga bleef in Russische handen. Met o.a. de reusachtige Tractorfabriek waar nu tanks werden gemaakt. En de Mamajev Kurgan, de Vrouwenheuvel die wel vijf keer werd heroverd. De artillerie van het Rode Leger werd wijselijk op de oostoever geposteerd.

Dit werd in zekere zin de zwaarste slag uit de Tweede wereldoorlog in Europa. De Russen beschikten intussen over bekwame generaals zoals Rokossovski (van Poolse afkomst), Tsjoektsjov en Rodimtsev. Wapens en voertuigen kwamen uit twee bronnen: de fabrieken die achter de Oeral waren heropgebouwd en de geallieerde Westerse mogendheden. De Duitse legers werden met operatie Uranus, gepland door veldmaarschalk Zjoekov, in de tang genomen en afgesneden van bevoorrading. Vanaf begin januari heerste er honger in het Duitse kamp, behalve voor de meeste generaals. Veel soldaten kregen oorlogsneurose en een deel pleegde zelfmoord. De manschappen zaten onder de luizen.

Bij een grote slag kwamen 130.000 man om het leven. De hoop was gericht op bevrijding door de geniale veldmaarschalk von Mannstein, maar zijn legers waren te ver terug gedrongen, tot achter de Don. 91.000 soldaten en 22 generaals van het Zesde Leger, de grootste betrokken eenheid, moesten zich uiteindelijk onder leiding van generaal von Paulus overgeven op 2 februari 1943. Een grote trofee voor Stalin. Volgens historicus Beevor kwamen uiteindelijk 500.000 Duitsers en geallieerde Roemenen om.

De strijd werd voor de Duitsers bemoeilijkt door de bemoeienissen van Adolf Hitler, die over onvoldoende vakkennis beschikte. Hij had een aantal generaals volkomen in de hand door vormen van omkoping en door brutale bejegening. Reichsmarschall Herman Göring kon zijn belofte om het omsingelde leger met de Luftwaffe te bevoorraden met voedsel, brandstof, medicijnen en munitie niet waarmaken.

Al die tijd waren er nog duizenden burgers in de kelders van de stad. Er werden kinderen geboren in de chaos. De eminente Joodse Oekraïense oorlogscorrespondent Vasily Grossman begaf zich naar het front en baseerde zijn gelauwerde en tot op vandaag overal ter wereld gelezen dubbelroman Stalingrad – Leven en Lot op zijn ervaringen en notities. Stalin dacht dat het beter was dat er nog burgers zaten, dan zouden de troepen de verdediging niet zo snel opgeven…

De historische studie Stalingrad van toonaangevend oorlogshistoricus Antony Beevor blijft een uitstekende bron, naast de genoemde fictie. Duel (van J.J Annaud) en Stalingrad, door de Duitse regisseur Vilsmaier, worden beschouwd als de beste filmische evocaties van deze ijzige hel.

Stalingrad werd een keerpunt in de oorlog. De mythe van de Duitse onoverwinnelijkheid was gebroken. Het klimaat speelde hierin een grote rol…

Menige ooggetuige merkte op dat langs Russische kant met het leven van de gewone soldaten eerder licht werd omgesprongen door de politieke en militaire bevelhebbers. Niets nieuws onder de zon.