Deze video is een samenvatting voor YouTube van de ZEMBLA-uitzending ‘Het PFAS-schandaal’ van 8 september 2022: https://www.bnnvara.nl/zembla/artikelen/het-pfas-schandaal

De Vlaamse overheid bagatelliseert de PFAS-vervuiling in ons milieu. De onderzoekscommissies waren een maat voor niets. Vlaanderen mag een gigantische Nederlandse factuur voor de grensoverschrijdende verontreiniging verwachten. Werk aan de winkel voor het Vlaamse parlement en de media.

Al jarenlang volg ik maandagsmiddags de twintig lezingen die de Seniorenuniversiteit Hasselt jaarlijks organiseert. De onderwerpen zijn zeer afwisselend en van een hoog wetenschapsjournalistiek niveau. Op 9 januari waren de twee aula’s van de UHasselt campus Diepenbeek tot de nok gevuld, in afwachting van het optreden van milieuadvocaat Isabelle Larmuseau, gastprofessor omgevingsrecht van de onderzoeks­eenheid Publiekrecht aan de KU Leuven. Haar lezing onder de uitdagende titel ‘Onze eigen overheid is nog crimineler dan 3M’ had als onderwerp ‘Omgevingsrecht en omgevingsbeleid’, en leverde haar een enthousiast en lang aanhoudend applaus op.

Het overkoepelende thema van de professor was dat chemische verontreiniging wereldwijd de veilige limiet heeft overschreden en burgers worden behandeld als proefkonijnen. Zij verwees naar het artikel ‘Chemical pollution has passed safe limit for humanity, say scientists’ van milieuredacteur Damian Carrington van The Guardian, en de rede ‘De wereld als laboratorium. Over stoffen die nooit gemaakt hadden mogen worden’ waarmee Jacob de Boer op 22 april 2022 afscheid nam als hoogleraar Environ­mental Chemistry and Toxicology aan de VU-Amsterdam. De chemische verontreiniging heeft blij­vende effecten op mens en milieu. Naar analogie met de klimaatproblematiek moet de wereld limieten stellen aan productie en vrijkomen van chemische stoffen, aldus de professor.

Het maatschappelijk debat bij ons rond deze problematiek kwam in een stroomversnelling na de lancering in 2019 van de Amerikaanse docufilm ‘Dark Waters’. Die gaat over de lange juridische strijd van advocaat Robert Bilott in 1998 tegen chemiereus DuPont, de producent van PFAS. Billot had de schok­kende vergiftiging gezien van vee: zwarte tanden, enorme tumoren en verschrikkelijke misvormingen. Terwijl DuPont routinematig tijd probeerde te winnen, ontdekte Bilott dat PFAS ook de gezondheid van mensen in gevaar brengt. De in 2015 van DuPont afge­splitste onderneming Chemours heeft in Dord­recht (NL) de belangrijkste productielocatie in Europa voor PFAS-fluoropoly­meren zoals Teflon. Ook Chemours Belgium in Mechelen, tot 2015 een vestiging van DuPont, produceert Teflon.

Perfluoralkylstoffen

PFAS, perfluoralkylstoffen, is een verzamelnaam voor meer dan 6.000 stoffen die zijn opgebouwd uit koolstofketens, waarin één of alle koolstofatomen door fluor-atomen worden omringd. Het zijn stoffen die sinds 1950 worden geproduceerd en niet van nature voorkomen in het milieu. Dankzij hun gunstige eigenschappen, zoals bestand tegen hoge temperaturen en water-, vuil- en vetafstotend, worden ze veel gebruikt in industriële toepassingen en consumentenproducten als pannen, cosmetica, textiel, brand­blusschuim, schoonmaakmiddelen of smeermiddelen. Ze hebben echter ook ongunstige eigen­schappen. Ze zijn persistent, bioaccumulatief en toxisch. De forever chemicals met lange keten zijn o.a. PFOS en PFOA, met korte keten’ GenX en PFBA.

In ons land verspreiden de PFAS zich in het milieu via uitstoot en lozing door 3M in Zwijn­drecht en Chemours in Mechelen, door toepassing in de industrie zoals galvaniseerbedrijven, papierverwerking en textielveredeling, door brandweeroefeningen en bestrijding van grote branden, en door afvalverwerking op stortplaatsen, waterzuiveringsinstallaties, en afvalverbrandingsinstallaties.

De European Food Safety Authority (EFSA) heeft in 2020 een Tolereerbare Wekelijkse Inname (TWI) bepaald op 4,4 ng/kg lichaamsgewicht per week. Vlaanderen is zo vervuild dat deze norm reeds tien tot dertien keer wordt overschreden. PFAS leiden tot verstoring van de immuniteit, hormoonbalans, lever­functie en schildklier, een verminderde vaccinatierespons bij nakomelingen, ontwikkelingsproblemen bij kinderen, verhoogde cholesterolgehalten en verhoging van het kankerrisico. Bij het onderzoek eind oktober 2021 bij 800 personen op 3 km rond de 3M-fabriek werden bij 59% waarden vastgesteld die aanleiding kunnen geven tot gezondheidsrisico’s op lange termijn, en bij 32% waarden waarbij zulke gezondheidsrisico’s niet uit te sluiten zijn. Slechts 9% van de resultaten wa­ren OK.

Toen in 2016 de Amerikaanse advocaat Robert Bilott waarschuwde voor de PFAS-emissies van Che­mours in Dordrecht leidden metingen tot de afbakening van een invloedssfeer van 50 kilometer rond de vervuiler. Op initiatief van de ingenieursbureaus Witteveen+Bos en Arcadis werd het Expertisecentrum PFAS opgericht. En in 2019 legde de Nederlandse overheid vanuit zijn zorgplicht en het voor­zorgsbeginsel een tijdelijke stopzetting van bouwprojecten op omdat men niet wist wat de veilige risi­cogrens was voor grond die verplaatst werd. In het verlengde van deze beslissing werd Nederlands PFAS-afval, met het akkoord van OVAM, naar Vlaanderen overgebracht.

Schandaal

In ons land was het burgeractivist Thomas Goorden die begin 2021 de bal aan het rollen bracht. Die had documenten over het Antwerpse infrastructuurproject Oosterweel te zien gekregen die wezen op extreem hoge PFOS-waarden. Oosterweel wordt gerealiseerd op een zwaar met PFOS verontreinigde locatie. Die stof werd daar tot 2002 geproduceerd door 3M. Via de Schelde strekt de PFOS-vervuiling zich uit tot in het Nederlandse Zeeland. Zoals men kan lezen in Goordens boek “Alles komt goed. PFOS, Oosterweel en de terugkeer van De Kat” leidde zijn op ‘wetenschapsfraude’ gebaseerde klacht van 11 mei 2021 tot een opsporingsonderzoek onder leiding van de procureur des Konings.

Men moet het Vlaamse PFAS-schandaal breed uitmeten. De chemische industrie kende de gezond­heidsrisico’s al decennialang, maar heeft dit zo lang mogelijk in de doofpot gestoken. De Vlaamse overheid had minstens sinds 2017 weet van de gezondheidsrisico’s, maar er werd hierover niet gecom­municeerd en amper tegen opgetreden. Het risico is reëel dat de Oosterweelwerken, die plaatsvinden in sterk verontreinigde grond, zullen leiden tot bijkomende verontreiniging. De Vlaamse overheid heeft jarenlang weggekeken van de vergiftiging van de omwonenden, om het Oosterweelproject er zo vlot mogelijk door te krijgen.

Onderzoekscommissies

De op 25 juni 2021 geïnstalleerde parlementaire PFAS-PFOS Onderzoekscommissie werd 28 maart 2022 afgerond. De Commissie, die 50 zittingen hield en 100 experten hoorde, was opgebouwd als een ‘whodunit’: wie wist wat en wanneer, en wat is met die informatie gedaan? Het parlementair onderzoek moest zich inhouden toen een omwonende van Zwijndrecht bij onderzoeksrechter een klacht met burgerlijke partijstelling indiende. Er werd dus een afzonderlijke ‘Commissie Grondverzet’ ingesteld onder leiding van de PFAS-opdrachthouder, blijkbaar bedoeld om de Oosterweelwerken te kunnen laten doorgaan, maar bij arresten van 29 december 2021 en 19 april 2022 teruggefloten door de Raad van State.

Op 27 augustus 2021 stelde de PFAS-PFOS Onderzoekscommissie inbreuken vast op het vlak van milieueffectrapportage, natuurtoets, watertoets, vergunningverlening, bodemregelgeving, handhaving en milieu-informatie. Twee weken later blokletterde Knack ‘Onze eigen overheid is nog crimineler dan 3M’ boven een interview met Larmuseau. In de hoorzitting had de professor het gedrag van Lantis gehekeld. De Oosterweel-beheersmaatschappij had – met minder dan 70 microgram PFOS per kilo – vervuilde grond afgedekt, maar was, op basis van een juridische truc, bezig daar aarde met een hogere concentratie bovenop te storten, “vrij te verwaaien en in te ademen”. Dat is gewoon een misdrijf, aldus Larmuseau.

De professor verzet zich ook tegen het idee om grond met een verontreinigingsgraad tot duizend microgram op het terrein van 3M in een ‘veiligheidsberm’ onder te brengen. Daarmee wordt Lantis de uitbater van een illegale stortplaats. De Europese wet is nochtans duidelijk: permanente opslag van dat type ver­ontreinigde grond kan enkel in ondergrondse harde rotsformaties, zoutkoepels of op een stortplaats voor gevaarlijke afvalstoffen, en er moet een bewijs zijn dat die grond niet te zuiveren valt. Bovendien moet België de Europese Commissie, de andere lidstaten en het Europees Agentschap voor Chemische Stoffen op de hoogte brengen en zij moeten zich akkoord verklaren. Dat alles is gewoon genegeerd.

In haar eindrapport komt de Commissie droogjes tot de conclusie dat ‘het overheidssysteem niet in staat is gebleken om de inwoners van Vlaanderen op een doeltreffende manier te beschermen tegen de invloed van persistente, bioaccumuleerbare verontreiniging afkomstig van de chemische industrie’. Maar tot een ‘whodunit’-uitspraak kwam het niet. De commissie duidt 3M aan als grote schuldige van de PFOS-vervuiling in Zwijndrecht, en erkent slechts een “collectieve [politieke] beleidsverantwoordelijkheid”. Groen en PVDA probeerden op de valreep tevergeefs in het verslag te laten opnemen dat de beslissing om niet breed te communiceren toen de vervuiling aan het licht kwam, genomen werd door de kabinetten van toenmalige ministers Ben Weyts en Joke Schauvliege.

Grensoverschrijdende verontreiniging

Zoals de video boven dit artikel leert, blijft de problematiek niet beperkt tot Vlaanderen. De Vlaamse afvalverwerker Indaver¹ op 4 km van de Nederlandse grens, is verantwoordelijk voor onvergunde PFAS-emissies in de lucht en het water. Het verwerkt PFAS-afval bij te lage temperatuur. Gegeven stroom- en windrichting bereiken de lozingen het zuidwesten van Nederland. Het Nederlandse Rijkswaterstaat wijst bij herhaling op schending van de Europese Kaderrichtlijn Water, zelfs nadat PFAS-lozingsnormen van 100 ng/liter aan Indaver worden opgelegd. Als de Nederlandse Inspectie Leefomgeving en Transport eind oktober 2022 beslist dat Indaver geen Nederlands PFAS-afval meer mag verbranden, gaat Indaver in beroep bij de Nederlandse Raad van State.

Toen in oktober 2022 VITO, de zich onafhankelijk noemende Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek, in een rapport had gesteld dat de grondwerken in de met PFAS besmette Oosterweel werfzone niet tot een verdere contaminatie zouden leiden, lag de weg open voor de zogenaamde saneringscoalitie waarin de Vlaamse regering, de gemeente Zwijndrecht, de Bond Beter Leefmilieu en Natuurpunt de krachten bundelen. Maar Greenpeace, Grondrecht en milieu-activist Thomas Goorden bleven zich verzetten. De Nederlandse Rijkswaterstaat en de provincie Zeeland zaten niet mee aan tafel. Blijft dus de vraag naar de omvang van de grensoverschrijdende verontreiniging en de aansprakelijkheid daarvoor. Vlaanderen mag een gigantische Nederlandse factuur verwachten.

In zijn eindrapport van 16 december 2022 meldt PFAS-opdrachthouder Karl Vrancken, onderzoeksleider bij VITO, dat er maatregelen werden genomen die de problemen rond 3M en Oosterweel oplossen, en de basis werd gelegd voor een betere aanpak van de milieu- en gezondheidseffecten van chemische verontreiniging. Dat is andere taal dan die van VITO-CEO Dirk Fransaer in de parlementaire onderzoekscommissie: ‘Als je de risicogrens van 4,4 nanogram per liter vandaag voor PFAS zou toepassen, zit je in een situatie dat je heel Vlaanderen als risicogebied moet beschouwen. Dan stopt alles wat je kunt doen met de bodem in Vlaanderen.’ Niet enkel kan men vraagtekens zetten bij dit rapport, maar ook bij een onderzoeksinstituut dat de problematiek bagatelliseert en pleit voor pragmatische, realistische en haalbare PFAS-normen.

Lopende gerechtelijke procedures

Dat het, anders dan het rooskleurige beeld in de conclusie van de PFAS-opdrachthouder, geen ‘einde oefening’ is in dit dossier, kan men afleiden uit het grote aantal rechtszaken dat professor Larmuseau in haar presentatie in Hasselt opsomde. Er is de klacht van omwonenden uit Zwijndrecht en vzw Dryade bij de onderzoeksrechter, de milieustakingsvordering van Grondrecht en Greenpeace tegen Lantis, twee vernietigingsprocedures bij de Raad van State tegen de grondverzettoelatingen voor de Oosterweelwerf, de burgerrechtelijke schadeclaim van PFAS-slachtoffers tegen 3M, de ‘class action’ tegen 3M voor de Vrederechter.

Bovendien hangen er procedures in de lucht: tegen het ‘sitebesluit’ bedoeld om Oosterweelwerken te deblokkeren, tegen de omgevingsvergunning voor de bronbemalingen en lozingen van verontreinigd grondwater, nodig voor de bouw en uitbating van de Scheldetunnel, procedures vanuit Nederland/Zeeland tegen 3M, Indaver en Lantis, en vanuit Europa voor de niet-naleving van de Kaderrichtlijn Water.

Evaluatie

Professor Larmuseau legt een serie voorstellen op tafel. Het ‘BATNEEC-principe’, dat kiest voor een saneringsvariant op basis van maximale kostenefficiëntie, moet worden geschrapt. In de besluitvorming moet het voorzorgsbeginsel voorop staan. Men moet voorkomen dat de Europese Kaderrichtlijn Water leidt tot een vergunningenstop. De bodemregelgeving moet worden herschreven conform de Europese Kaderrichtlijn Water. Elk hergebruik van afval verontreinigd met PFOS moet worden verboden. Maximale transparantie over dit dossier moet voorkomen dat burgers steeds meer gaan twijfelen aan de integriteit van hun overheid, de regels aan hun laars gaan lappen en Vlaanderen een ‘failed state’ wordt.

Good governance stelt eisen aan overheidshandelen. Een bruikbare definitie is die van Pierre-Yves Monette² die 18 beginselen oplijst. Voor dit artikel zijn vooral van belang de beginselen van voorzorg, veiligheid, transparantie, integriteit, moraliteit en verantwoordelijkheid. In de definitie van het Bureau van de Hoge Commissaris van de Vere­nigde Naties voor de Mensenrechten is de hamvraag: wordt het recht op gezondheid, adequate huisvesting, voldoende voedsel, kwalitatief goed onderwijs, billijke rechtspraak en persoonlijke veiligheid gewaarborgd. Nu de Vlaamse overheid in het PFAS-dossier buist, is er een belangrijke taak weggelegd voor het Vlaamse parlement en voor de media.

Tenslotte de vraag waarom ik mij op dit geopolitieke platform inlaat met een binnenlandse aangelegenheid. Het korte antwoord is: milieu is een mondiale problematiek³, net als klimaat. De bevlogen manier waarop professor Larmuseau strijd voert, doet mij denken aan haar collega Francesca Albanese, de dappere VN-mensenrechtenrapporteur die het opneemt voor de rechten van Palestijnen en moet afrekenen met giftige ad hominem aanvallen. Het zijn twee vrouwen die onbaatzuchtig hun nek uitsteken voor gigantisch onrecht. Menig opiniemaker in onze Lage Landen kan daar een voorbeeld aan nemen.

*****

Noten

1 Indaver nv is sinds 21 maart 2015 100% in handen van het logistieke havenbedrijf Katoen Natie van de invloedrijke Vlaamse ondernemer Fernand Huts.

2 Monette, Pierre-Yves: “Du contrôle de la légalité au contrôle de l’équité: une analyse du contrôle exercé par l’Ombuds­man parlementaire sur l’action de l’Administration”, in Revue du droit constitutionnel, 2000-n°1.

3 Het laatste nieuws is dat PFAS in aanspoelend zeeschuim met minuscule druppeltjes – sea spray aerosolen – vanuit zee het land wordt ingeblazen.

Dit artikel verscheen eerder vandaag op Geopolitiek in context.