Het ontstaan van de liefde tussen man en vrouw
De moederliefde was de basis, het vertrekpunt van alle liefde tussen mensen. Alle andere vormen van liefde tussen mensen hadden de moederliefde als uitgangspunt, ook de liefde tussen man en vrouw. De vrouw en haar kinderen hadden daar voordeel bij. Bij chimpansees kan soms een bepaalde voorkeur van een vrouw voor een man vastgesteld worden. Dit is wat bij onze neven het dichtst in de buurt van verliefdheid komt maar het houdt geen seksuele exclusiviteit in. De mens en – misschien – ook zijn voorlopers hadden waarschijnlijk een veel grotere capaciteit om verliefd te worden dan chimpansees. Bij de mens is met het ontstaan van het koppel waarschijnlijk ook de liefde tussen man en vrouw ontstaan. Sterke gevoelens tussen man en vrouw lieten toe dat ze zich langer en intenser samen met hun kinderen konden bezig houden. Liefde en seks waren een smeermiddel met een praktisch resultaat. Dat het vaderschap een sociaal en niet noodzakelijk een genetisch vaderschap was is hier bijkomstig, net als het feit dat liefde bij een koppel slechts tijdelijk of ook niet bestaand kon zijn.
Het vaderschap, een sociaal vaderschap
Jagers en verzamelaars wisten niet dat seks tot de geboorte van een kind leidde. ”Deze stammen, zoals de Arunta en de Kaitish, geloven dat conceptie veroorzaakt wordt door het binnengaan in een vrouw van een geest die geleefd heeft in zijn lichaamloze staat, samen met andere geesten van dezelfde totem, in één van een aantal totemcentra verspreid over het land; (…)” Dit kan ons onbegrijpelijk lijken maar het verband tussen seks en zwangerschap was niet zo evident als het ons lijkt. Seks kwam bijvoorbeeld veel vaker voor dan een zwangerschap en er verliepen negen maanden tussen de gemeenschap en de geboorte, een periode waarin men veel meer seks had, vaak ook met meerdere mannen. Niet alle koppels kregen kinderen, een evident verband was er niet.
Kennis over het biologisch vaderschap werd waarschijnlijk slechts bekend nadat het houden van de hond of – duizenden jaren later – andere dieren was ontstaan en de mens door het isoleren of samenbrengen van mannelijke en vrouwelijke dieren vroeg of laat het verband moest leggen tussen seks en vaderschap. De hond als oudste huisdier van de mens kan hier de klok hebben doen luiden. Daartegenover staat dat de Australiërs wel de hond kenden maar toch niet wisten hoe de vork aan de steel zat. Misschien kwam het inzicht pas toen de mens met kweekprogramma’s voor dieren begon.
Tot de mens wist dat er een verband was tussen seks en zwangerschap, met overwegend matrilineaire afstamming in het ruime kader van het groepshuwelijk was vaderschap per definitie sociaal vaderschap. Een man was de vader van de kinderen van zijn vrouw, het besef van biologisch vaderschap was onbestaande. We mogen aannemen dat het bekend worden van de band tussen seks en vaderschap een belangrijke stimulans was voor mannen in de richting van patrilineariteit. Heel wat researchers zijn er van overtuigd dat het ontstaan van het private bezit, na het ontstaan van de landbouw, een belangrijke bijkomende stimulans was in de richting van een verdere omschakeling naar afstamming in vaderlijke lijn. Mannen wilden dat hun biologische kinderen van hen erfden. Ze wilden vanaf toen hun bezit aan hun eigen kinderen doorgeven en niet aan die van hun zusters wat het gebruik was in matrilineaire verwantschapssystemen.
Polygynie bij jagers-verzamelaars en boeren
Bij jagers en verzamelaars kwam het slechts uiterst zelden voor dat de omstandigheden om voedsel te verzamelen zo gunstig waren dat een langdurig voedseloverschot bestond. Jagers en verzamelaars hadden ook niet de mentaliteit om voedsel op te slaan als dat mogelijk was. Was er veel vlees beschikbaar dan werd veel vlees gegeten. In de zeldzame maatschappijen van jagers en verzamelaars waar voedseloverschotten mogelijk waren zoals bij de vissers op zalm in Noordwest-Amerika hadden chefs vaak wel meerdere vrouwen en daarnaast slaven en slavinnen.
In landbouwmaatschappijen met een voedseloverschot hadden grote en kleine machthebbers meestal meerdere vrouwen. Zij konden zich die weliswaar in veel gevallen enkel veroorloven door gebruik van geweld, door inkomsten uit belastingen en/of omdat hun vrouwen werkten en in hun eigen onderhoud – en eventueel ook in dat van de man – voorzagen. Op die manier stond een rem op de polygynie bij gewone boeren. Een boer met vier vrouwen en 12 kinderen had het moeilijker dan een boer met één vrouw en drie kinderen op een stuk grond met dezelfde oppervlakte.
Bij jagers en verzamelaars was polygynie de uitzondering maar was een relatief vrij seksueel verkeer in het kader van het groepshuwelijk ook aan strenge regels gebonden. Enkel in maatschappijen waar de omstandigheden voor het verkrijgen van voedsel zeer gunstig waren hadden enkele mannen meerdere vrouwen.
Morele restricties en infanticide
Frans de Waal argumenteert dat één van de redenen waarom een sterke band tussen man en vrouw nuttig was dat deze hielp om infanticide te voorkomen. “Veel van de morele restricties waaraan wij gewend zijn – waaronder ook die waardoor bonobo’s in de gevangenis zouden belanden als zij in ons midden zouden leven – zijn bedoeld om deze specifieke sociale orde te handhaven. Onze voorouders hadden behoefte aan coöperatieve mannetjes die geen bedreiging vormden voor vrouwtjes en hun jongen en bereid waren om hun partners een handje te helpen. Dat betekende een scheiding tussen het publieke en het privé domein en exclusieve partnerschappen. Wij moesten oeroude promiscue neigingen beteugelen die nog een tijdje moeten hebben doorgewerkt, en nog steeds doorwerken. Het resultaat was niet alleen ons voortbestaan, maar ook een grotere bevolkingsgroei vergeleken met mensapen.” Bonobovrouwen baren gemiddeld om de vijf jaar en staan alleen in voor de kinderen. Ze moeten er soms voor twee zorg dragen. Het gebeurt dat ze in het bos rondtrekken met een kind aan hun buik en een ander op de rug. Bonobo’s hebben het eenoudergezin tot het uiterste doorgevoerd.
Besluit
Het feit dat mensen veel seks hadden, dat koppels de overheersende samenlevingsvorm waren in de maatschappijen van jagers en verzamelaars wijst er op dat koppelvorming een voordeel bood. Het voordeel kon zijn dat mannen meer seks bekwamen, vrouwen vlees kregen en hulp bij de opvoeding van kinderen. Het sociaal vaderschap impliceerde dat mannen hun kinderen beter beschermden. Kinderen kregen langdurig en uitgebreid hulp bij hun opvoeding van hun moeder én hun vader.
Dr. Marc Vermeersch – marc.vermeersch@gmail.com
Blogs in de reeks De onderdrukking van de vrouw in historisch perspectief
De onderdrukking van de vrouw in historisch perspectief (1a) bonobo’s en chimpansees
De onderdrukking van de vrouw in historisch perspectief (1b) chimpansees en bonobo’s
De onderdrukking van de vrouw in historisch perspectief (2) De verhouding man–vrouw bij de mens
De onderdrukking van de vrouw in historisch perspectief (3) Verschillen tussen man en vrouw
Eerste blog in de reeks 1302, klassenstrijd in Vlaanderen