Update: mogelijke historische oorzaken van de Russische angst en wreedheid; een voorstel hoe daarmee om te gaan. 28 II 23, 14u30

In deze dagen, precies een jaar nadat de Russen de oorlog in en tegen Oekraïne begonnen, lijkt het van groter belang dan ooit voorheen, de Russen en de Russische ziel te leren kennen, te doorgronden. Pas als je goed weet wie je voor je hebt, kan je adequaat reageren en partij kiezen. Persoonlijk ben ik sinds eind februari vorig jaar aan de lectuur (her)begonnen van enkele van de allergrootste schrijvers uit de menselijke geschiedenis, Russen als Vasili Grossman, een zeer humaan criticus van het Stalin-regime, ultiem fel geïnspireerd door de liefde tussen moeder en kind, en ook aan de lectuur van de excellente verteller van kortverhalen, Anton Tsjechov. Ik beluister nog meer dan voorheen bepaalde Russische componisten, zoals de dramatische Shostakovitch, die werkte tijdens het leven van Stalin: het probleem van de Russische natuur houdt mijn geest bezig, en ik ben ongetwijfeld daarin niet de enige.

In die lijn volg ik met grote aandacht de opiniestukken die over dit onderwerp verschijnen in de krant. De krant die het sterkst is in opinie is De Standaard. Daarin vond ik eind vorige week een stuk over een aspect van het Russische leven en denken dat naar ik persoonlijk meen, niet onvermeld mag blijven. Een feit dat maakt dat wij zelfs met veel sympathie voor het Russische volk en voor aspecten als de gelijkheid die door het communisme als ideaal werd nagestreefd, ons niet zonder voorbehoud tot de vrienden ervan kunnen rekenen. Grossman heeft subtiel maar overtuigend erop gewezen dat het wel zo vreemd is: dat de Russen in hun geschiedenis het volk en het welzijn van het volk als hoog ideaal voorop hebben gesteld, maar dat zij in die inspanning juist het volk pijn deden. Het volk bijna  slachtofferden op de weg naar dat ideaal. De geheime dienst van het land komt hier in beeld. Tijdens de wereldoorlog werd die benoemd als NKVD, later onder Stalin als GPOE en tijdens de Koude Oorlog als KGB. Vladimir Poetin was agent van deze KGB. Vandaag is het letterwoord FSB. Deze geheime politiemacht heeft wettelijk het recht mensen te martelen. Zelfs als de enige “misdaad” is er eigen gedachten op na te houden. Kritisch na te denken. Het Kremlin kan dat niet hebben; de Rus is verplicht onkritisch naar zijn overheid te staan. Op straffe van strenge, langdurige verhoren in de Loebjanka gevangenis, het politiehoofdkwartier aan het gelijknamige plein, waarbij geregeld ook martelingen gebeuren.

Ik laat hier enkele paragrafen volgen uit het stuk dat verscheen in De Standaard, en laat dan enkele reacties volgen. Omdat ik ervan uit ga dat niemand graag eindigt “sleeping with the ennemy”. Ook als we kunnen begrip opbrengen voor sommige argumenten en emoties van Russische kant wat betreft deze oorlog, moeten we een open blik houden op deze mensen en hun cultuur, in haar fraaie, maar ook in haar meest duistere aspecten.

Update 28 februari:

Van waar komt die wrede trek bij de Russen? Hoe gaan wij daar mee om?

Zoals altijd graaf ik vaak naar de diepere oorzaken van fenomenen die mij vandaag treffen. Ik kan mij voorstellen dat een groot verschil tussen ons in het Westen van Europa en de Russen, er gekomen is nadat zij eeuwenlang in hard en bloedig contact zijn gekomen met wilde veroveraarsvolkeren zoals de Mongolen en, nog eeuwen tevoren, met de Scythen. Wreedheid lijkt, wanneer je de geschiedenis van volkeren vanuit het lange termijn-perspectief tracht te doorgronden, iets besmettelijks te hebben. In mijn analyse is er bijvoorbeeld in Latijns Amerika, van de sloppenwijken van Argentinië tot de terroristen van het Centiero Luminoso, het Lichtend Pad, tot de stedelijke oorlogjes tussen de drugskartels en de politie in Mexico, naar ons gevoel een overmatige hoeveelheid agressie en geweld opgenomen in de cultuur… omdat de “geest” van de volkeren er is besmet door het bijzonder brute en wrede optreden van conquistadores als Pizarro en Cortez. De gewone mensen kijken op naar de elite, naar de overwinnaars. Het gedrag van wie succes heeft, wordt al gauw de norm, wordt nagebootst.

Intussen is het dus een feit dat de Russen met meer angst en wreedheid in de autochtone cultuur zitten, door geografische en historisch bepaalde factoren. Een beetje te vergelijken, deze situatie, met hoe op het niveau van personen bepaalde ver uiteen liggende opvattingen, mensbeelden, idealen ontstaan in mensen, zelfs in tijdgenoten, wanneer zij als kinderen bepaalde zaken meemaken. Onlangs getuigde in De Standaard de vredesactivist en gevangenisbewaker Frederik Janssens hoe hij op dat spoor kwam te gaan in zijn leven, nadat hij als kind met de familie op de vlucht ging voor de revolutie in Congo in 1961. Frederik was er getuige van hoe zijn vader de auto plots stopte en uit zijn jas een vuurwapen haalde, en dat weg gooide in de rivier. De man had geoordeeld dat zijn familie meer kans maakte heelhuids naar ons land te ontkomen, als hij door gewapende zwarten bij check points niet werd gezien als “de gewapende blanke man”. Ruslandse cultuur en politiecultuur verschilt dus sterk van de onze door omstandigheden en geschiedenis. Die trekken maken hen niet sympathiek in onze ogen. Hun angsten en armoede deden de Russen lange tijd opkijken naar Europa. Zoals Dominique Moïsi overtuigend beschrijft in “De geopolitiek van de emoties”, spelen emoties een onvermoed grote rol in de ontwikkeling van internationale relaties.. en crisissen. Laat ons hopen dat Russen en Europeanen voldoende geduldig met elkaar blijven praten. Oorlog ontstaat vaak juist dan, wanneer de staatshoofden en legerleiders niet meer met elkaar in gesprek willen gaan, niet meer naar elkaar willen luisteren, geen tijd en aandacht willen geven aan elkaar.

Een reden daartoe kan de last zijn die een confrontatie met iemand die je “intellectuele vijand” is, meebrengt. Toch lijkt het beter met die andere partij geregeld “verbale steekspelen” te hebben, als je wil dat een en ander op een dag niet uitloopt op een echte gewapend conflict. Persoonlijk zie ik parallellen met de opkomst van extreem rechts in Europa en ons land. Er leeft heel wat ongenoegen in de maatschappij, in deze tijd. Weigeren in gesprek te gaan met die verongelijkte mensen die vaak in harde taal en beelden denken en praten, is gemakkelijker, is minder lastig. Maar misschien mogen wij hier toch de leefregel hanteren die Mark Eyskens ooit oppikte tijdens een bezoek aan een zuster van een orde in een Latijns Amerikaans land. Zij had de arm in een verband: haar toewijding bij het werken met drugsverslaafde jongeren had op een dag geleid tot een aanval van een van hen. Toen Eyskens zijn medeleven betoonde, minimaliseerde de non haar verwonding en pijn. Zij kon meedelen dat de jonge dader een paar dagen na de aanval om vergiffenis was komen vragen. Haar conclusie uit de hele zaak was: “Kwets u aan de gekwetsten”. Rusland is te vergelijken met een gekwetst wezen. Een gewond dier kan de wildste uithalen doen. Het is beter de communicatielijnen open te houden. De kans lijkt mij immers groot dat de emotionele energie die zich in een situatie zonder communicatie ophoopt, later in de vorm van granaten en bommen een uitweg zal zoeken.

_______________________________________

LOEBJANKA

Johan de Boose, Schrijver en Oost-Europakenner wijdt zijn opiniestuk van zaterdag 25 februari 2023 aan het Hoofdkwartier van de FSB. Wie in het KGB/FSB-gebouw in Moskou werd uitgenodigd, kwam er zelden levend uit, schrijft hij, om zichzelf meteen te corrigeren: die zin moet in de tegenwoordige tijd staan.

“Op een ochtend werd er aangebeld bij mijn vriend Marcel, die al dertig jaar in Moskou woont. Marcel zag het ­levenslicht pal naast de Efteling, ­studeerde Slavische talen en belandde toevallig in de oliebusiness op het creatiefste en lucratiefste moment van de Europees-Russische geschiedenis. Niet zo lang geleden liet hij me een portfolio zien met zijn koopwaar: een collectie boorplatformen op zee. De platformen waren geordend zoals lingeriesetjes, en zo sprak hij er ook over. Het bracht hem een aardige stuiver op. Vóór zijn vijftigste kon hij al rentenieren.

Drie, vier keer per jaar zakken we samen door op een geheime locatie. ‘Die ochtend, een paar weken geleden,’ vertelt hij me, ‘werd er aan­gebeld.’ Een politieagente speelde perfect haar speurdersrol. Ze zwaaide met haar FSB-pasje en vroeg of Marcel weet had van een verdachte in het ­appartementsblok. ‘Een activiste, een subversievelinge.’ Marcel, een doodeerlijke, omhooggevallen slavist, wist het waarlijk niet. Hij verkoopt sexy boorplatformen en ligt graag op de bank te zappen met een paar biertjes naast zich. Hij kende de zogeheten subversievelinge wel, ze kreeg regelmatig post uit het buitenland. Boeken. Ze heette Maria. Meer wist hij niet, maar dat zei hij niet tegen de mooie KGB-agente in haar buitenaardse, uniformachtige zwarte harnas en met een knuppel die ontworpen is om een ruggengraat te breken.

FSB of Federaljna Sloezjba Bezopasnosti, de Federale Veiligheidsdienst van Rusland, staat in onze contreien bekend onder de vorige naam: KGB, Comité voor de Staatsveiligheid van de Sovjet-Unie. In de 20ste eeuw heette dat orgaan ook nog Tsjeka, GPU, OGPU, NKGB en NKVD. Russen houden van letterwoorden. Soms zijn de afkortingen op zich al een hele mond vol. Een grappig voorbeeld: TsKNM-VUTsVK of het Centraal Comité voor Nationale Minderheden van het Heel-Oekraïense Centraal Uitvoerend ­Comité. In de volksmond wordt er graag gelachen met buitenlandse ­afkortingen: SAS, Scandinavian Air­lines System wordt in Rusland uit­gelegd als Sex And Satisfaction.

Russen grapten dat de Loebjanka het hoogste ­gebouw van Rusland was, omdat je vanuit de kelder Siberië kon zien

Toen ik nog geregeld naar Moskou reisde vol romantische nieuwsgierigheid naar de Scythische en Mongoolse fantoompijn van de ­Russische ziel, kwam ik op een dag ­terecht op het Loebjanka-plein. Dat plein werd ­gedomineerd door twee gebouwen en een standbeeld. Het eerste gebouw was de grootste speelgoedwinkel van Rusland, Kinderwereld. Het tweede was een neobarok gebouw in geel ­graniet, gebouwd in 1897 op de plaats waar keizerin Catharina de Grote ooit haar politiekantoor had. Het was het hoofdkwartier van de FSB/KGB. In Kinderwereld kon je vrij naar binnen en naar buiten om verjaardags- of kerstcadeautjes te kopen. In het hoofdkwartier kon je alleen naar binnen, niet meer naar buiten, althans niet levend of zonder gebroken ruggengraat.

Een invitatie op het hoofdkwartier betekende het einde van je bestaan. Het overkwam dichters, dissidenten en zelfs ex-KGB’ers. In een paar honderd kantoren, allemaal met uitzicht op het plein, beslisten ambtenaren over genade en dood. De KGB had dus iets goddelijks, of demonisch, apocalyptisch. De kelder was een van de meest gevreesde martelkamers ten noorden van de evenaar. Russen grapten dat de Loebjanka het hoogste ­gebouw van Rusland was, omdat je vanuit de kelder Siberië kon zien. Ik heb weleens geprobeerd om iemand uit dat huis te spreken te krijgen, maar daar werd niet gesproken, alleen ­gevonnist.

Ik moet mezelf corrigeren: alle ­vorige zinnen horen in de tegenwoordige tijd te staan. Het is de Olympus van het Kremlin. Daar wordt de ware macht uitgeoefend, nog altijd. Wie in dit huis met egards wordt ontvangen en er met lintjes op zijn schouders naar buiten komt, heeft het gemáákt in Rusland. Poetin, ­bijvoorbeeld: hij werd er achtereenvolgens benoemd tot luitenant, kapitein en majoor. Toen ik in 1990 ­studeerde aan de universiteit van ­Sint-Petersburg (toen nog Leningrad), werkte hij daar als assistent-rector om buitenlanders in de gaten te houden. (…)

REACTIES

Pakkend. Persoonlijk was ik mij al langer bewust van deze helse plek. Ik verwees er hier al naar. In bepaalde Belgische strips (de reeks Blake en Mortimer, “Het Voronov-complot) komt ze aan bod, en ik las over deze griezelige gevangenis vd Geheime Politie in het sublieme werk “Leven en Lot” van Vasili Semjonovitsj GROSSMAN. Dat is een van de grootste schrijvers van Europa en een van de enkelingen die van binnen in de Sovjet Unie in staat was, dapper en eerlijk genoeg, kritiek te geven op het systeem. Ook juist omdat hij als jongeling een overtuigd aanhanger was, en hij van de staat veel kansen kreeg. Die roman met volop diepgaande kritiek schreef hij na de dood van Stalin in 53, maar die raakte nog niet gepubliceerd. Het is toch veelbetekenend, wat de Russische ziel betreft, de Loebjanka? De Scytische ziel achterna, inderdaad; die dronken wijn uit schedels van hun vijanden! De Loebjanka! Echt Niet Belgisch! Niet Europees! Niet Amerikaans!

door Rudy:  (…) Een fascinerend onderwerp en een bedenksel van Lenin dat, hoewel voortbouwend op de traditie van de Okhrana, een zeer apart objectief had: ervoor zorgen dat de kameraden ‘recht in de leer’ waren. Waarbij wat dat dan wel was, ‘recht in de leer’ zijn, afhing van het moment en van wie de finale handtekening zette. Een vrijgeleide voor excessen en machtsmisbruik en een garantie voor auto-kannibalisme. Zo erg als onder Stalin is het nu niet, maar vermits Poetin en vele van zijn kornuiten hun professionele leven begonnen zijn in de KGB, zijn zij doordrongen van de idee van het nut, zelfs de onvermijdelijkheid ervan. Als de fundering van de psyche is dat iedereen het op jou, c.q. Rusland, gemunt heeft, is alwetende waakzaamheid onontbeerlijk. En horen spaanders erbij… Beter tien onschuldigen in een kamp, dan één schuldige op vrije voeten. Tja.

Inderdaad. Onaanvaardbaar voor  elk systeem dat Menselijkheid hoog in het vaandel draagt. De Medemenselijkheid die zo door de leer van Jezus Christus is aangevuurd in daad en in teksten. Die er in het Westen van de Verlichting heeft toe geleid dat wij De Rechten van de Burger en de Rechten van de Mens hebben uitgedacht en als een hoeksteen van ons denken en onze instellingen hebben gemaakt. De Geheime Politie, het feit dat die in Rusland bestaat, (en ik lees dat die ook al bestond onder de Tsaren), die van de staat een Politiestaat maakt, niet zo verschillend van wat De Duitsers moesten lijden onder de Gestapo; een Politie die wettelijk de bevoegdheid krijgt mensen te martelen… zelfs omwille van louter opvattingen, ideeën, kritiek op de politiek…! Dat vormt een Diepe Kloof met onze westerse regimes! Deze bijdrage van Johan De Boose is dan ook terecht in dit debat. In het debat over wat het Kremlin precies is. Waar het in de fout gaat. Waarom het gerust mag, moet bestreden worden.

In deze dagen, een jaar na de start van de oorlog van de Russen in Oekraïne, is het inderdaad van het grootste belang de Russen, hun Regime en de Russische ziel te begrijpen. De FSB, de martelgevangenis van de Loebjanka, het wantrouwig mensbeeld van leiders als Vladimir  Poetin, het lijkt te wijzen op een bepaald psychologisch mechanisme als essentieel onderdeel van die Russische ziel, meer dan het in de Westerse ziel leeft: Paranoia. Achtervolgingswaan. Angst. Zich bedreigd voelen. Tsaar Ivan de Verschrikkelijke staat erom bekend dat hij de zeer on-westerse gedachte huldigde dat hij door zijn onderdanen in angst te houden, het beste in hen naar boven kon brengen! Wij zijn wellicht niet meer zo angstig omdat wij een minder hard klimaat kennen, én om dat wij al langer  welvarend en vrij werden. De middeleeuwse lijfeigenschap is bij ons wel driehonderd jaar vroeger afgeschaft dan in Rusland! Ongelijkheid, slavernij bleef er in voege tot midden 19^de eeuw… (SHS)

Illustratie:

– Het gebouw van de KGB/FSB, aan het Loebjanka-plein in Moskou. De kelders zijn berucht in heel Rusland. Flickr

-Dmitri Sjostakovitch (1906 – 1975)

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier