Melbourne Global climate strike on Sep 20, 2019 had well over 100,000 people attending in Treasury Gardens and a 1.2km march through the streets of Melbourne, being the largest climate protest in Australia to date, and rivalling the anti-war protests in 2003 and the Vietnam Moratorium in 1970. Photo: Takver (Wikimedia Commons).
Klimaatverandering leidt tot nieuwe geopolitieke spanningen. Massale migratie bedreigt de wereldorde. Interactie tussen klimaatverandering en schaarste aan hulpbronnen riskeert gewapend conflict. Diplomatie moet voorrang krijgen op rivaliteit tussen grootmachten. Kiest de EU voor een derde weg?
“Klimaatverandering is een gevaar voor onze nationale veiligheid”. Die uitspraak treft men aan in een Pentagon-rapport van 2019. “Wassend water kan onze marinebases overspoelen, onze legerbases staan bloot aan bosbranden en modderstromen. Langley kijkt aan tegen een zeespiegelstijging van 35cm, Coronado staat regelmatig onder water, en droogte in Andrews zorgt voor gescheurde nutsleidingen en gebarsten wegen”. Eerder had Defensie meer algemeen gewaarschuwd voor de wereldwijde implicaties van klimaatverandering. “Tussen 2008 en 2012 zijn zo’n 280.000 mensen omgekomen bij natuurrampen in de Stille Oceaan. De derde wereld kan de armoede maar bestrijden dankzij fossiele brandstoffen. Wij moeten ons dus verzetten tegen een anti-groei-energieagenda”, zo luidde de boodschap.
Voor het eerst wordt ook in België een Nationale Veiligheidsstrategie1 ontwikkeld. De risico’s van de klimaatcrisis worden daarin opgenomen. Volgens generaal-majoor Frederik Vansina, chef van het stafdepartement Strategie van het Belgische leger, heeft het veranderende klimaat wereldwijde gevolgen voor waterbevoorrading en voedselproductie, en vergroot het bestaande problemen als armoede, conflict en migratie. Grote gebieden in Afrika dreigen onbewoonbaar te worden. De wereld wordt instabieler, de bestaande wereldorde komt onder druk, ons leger zal vaker op missie moeten. Ook in eigen land zullen we te maken krijgen met calamiteiten die de inzet van het leger vergen en grote economische en sociale gevolgen zullen hebben, aldus Vansina.
Migratie
Ook de recente Amerikaanse National Intelligence Estimate on Climate Change waarschuwt voor toenemende geopolitieke spanningen rond, en instabiliteit in, ontwikkelingslanden die worden getroffen door klimaatverandering. In het verlengde daarvan liet het Witte Huis het Report on the Impact of Climate Change on Migration verschijnen waarin wordt gewaarschuwd voor sterk toegenomen migratie ten gevolge van klimaatverandering. De VS alleen kan de klimaatcrisis niet binnen de perken houden, aldus de auteurs. Maar in het buitenlands beleid van de VS gaat de rivaliteit tussen de grootmachten voor op diplomatie over klimaat. Geostrategische concurrentie over transportroutes via het nieuw toegankelijke noordpoolgebied en de zeespiegelstijging in de Indo-Pacific die oorlogvoeren bemoeilijkt, dat zijn issues waarover Washington zich opwindt.
In Quincy Brief No. 18, een uitgave van het Quincy Institute for Responsible Statecraft, verscheen in de vorm van een long read (leestijd maar liefst 31 minuten) een interessante analyse en opinie van Anatol Lieven2 over de risico’s van de klimaatverandering voor de VS, die in zijn ogen de bedreigingen van China, Rusland of Iran voor de VS in de schaduw stellen. Biden mag de klimaatcrisis dan een existentiële bedreiging noemen, zijn regering blijft China dwarszitten. Hij escaleert de kwestie-Taiwan, bouwt Quad uit, investeert in AUKUS, hamert op vermeende mensenrechtenschendingen in Hong Kong en Xinjiang, en dreigt de winterspelen in Beijing diplomatiek te boycotten.
Grootmachten moeten samenwerken
Voor Lieven wordt het tijd dat de VS het over een andere, verstandiger, boeg gooit. De risico’s van klimaatverandering moeten voorrang krijgen op vermeende bedreigingen van China, Rusland, of Iran. De grootmachten moeten samenwerken in de strijd tegen klimaatverandering. Investeringen in maatregelen om de klimaatcrisis te bestrijden moeten de eerste prioriteit krijgen, vóór militaire uitgaven, in het bijzonder vóór het “moderniseren” van kernwapens die toch al omvangrijker zijn dan nodig voor nucleaire afschrikking. De grootmachten moeten hun hulpprogramma’s aan ontwikkelingslanden opvoeren om hun veerkracht tegen de klimaatcrisis te vergroten. In het verlengde daarvan zou de VS samen kunnen werken met China in het Belt and Road Initiative dat wordt uitgerold in Aziatische en Afrikaanse landen. Tenslotte zouden de VS en China de handen ineen moeten slaan op het gebied van duurzame energietechnologie.
De VS is niet immuun voor de gevolgen voor de wereld van klimaatverandering. De crisis zal de komende decennia leiden tot falende staten in Midden- en Zuid-Amerika, en bijgevolg grote stromen vluchtelingen naar de VS. De impact op de Amerikaanse samenleving is voorspelbaar: de roep om een sterke leider wordt onweerstaanbaar en de vluchtelingenstroom vanuit Mexico kan enkel tot buitensporig geweld leiden. De klimaatcrisis in Eurazië en Afrika kan nog veel grotere gevolgen hebben dan die in Latijns Amerika. Zuid-Azië herbergt een kwart van de wereldbevolking. Massale migratie uit deze regio zou het hele internationale systeem destabiliseren en van een land als Pakistan een veilige haven maken voor terroristen die elke vergelijking met het verleden tart.
Europa zal worden geconfronteerd met ongekende migratie uit West-Afrika. Dat moet nu al afrekenen met disfunctionerende overheden, armoede, ongelijkheid, etnische conflicten en mislukkende oogsten. De recente toestanden aan de Pools-Wit-Russische grens3 leren dat een zeer omvangrijke migratiegolf uit Afrika Europa totaal zal destabiliseren en in extremis tot de val van de EU kan leiden. Maar niet iedereen is akkoord met het doemdenken van Anatol Lieven. UGent-wetenschapsfilosoof Maarten Boudry ziet in zijn recente boek ‘Waarom ons klimaat niet naar de knoppen gaat’ mogelijkheden om de klimaatcrisis op te lossen. Hij pleit voor een rationele en pragmatisch aanpak, groots en ambitieus denken, en het hoofd koel houden. “We kunnen probleemloos zonder fossiele brandstoffen”, aldus Boudry, die het vooral zoekt in kernenergie en nog te ontwikkelen technologie zoals CO2-captatie.
Sociaaleconomische en politieke ontwrichting in de Arabische wereld
Hoewel volgens de Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg de deur naar investeringen in fossiele brandstoffen nog wagenwijd openstaat, ziet de toekomst van die brandstoffen er somber uit, en daarmee die van olielanden. Als we het Internationaal Energieagentschap (IEA) mogen geloven, komt de wereldwijde vraag naar aardolie nooit meer terug op het niveau van voor de pandemie. De vraag naar aardgas zou nog 15 jaar kunnen groeien, maar neemt daarna ook af. Het verlies aan inkomsten heeft ingrijpende gevolgen voor de energieproducenten. Geïndustrialiseerde producenten zullen wel tijdig de bakens verzetten, maar in de Arabische Golfstaten loopt de economische diversificatie ver achter schema.
Volgens VN-schattingen heeft de regio tegen 2030 tenminste 60 miljoen jobs nodig. De kans dat dat lukt is quasi onbestaande. Tegelijk moet de regio afrekenen met protesten, de pandemie en de gevolgen van klimaatverandering: stijgende temperaturen en watertekorten die grote gebieden onbewoonbaar zullen maken en voedselonzekerheid veroorzaken. Blijkbaar zoeken de staatshoofden andere middelen om hun positie veilig te stellen: nieuwe allianties, zelfs met Israël, en extra inspanningen om elk protest de kop in te drukken. De Arabische Lente van 2011 en de protesten van 2019 in de Arabische wereld zijn voorbodes van sociaaleconomische en politieke ontwrichting. Reken op nieuwe Arabische migratiegolven richting Europa.
Interactie tussen klimaatverandering en schaarste aan hulpbronnen
Wat in het debat niet aan de orde komt is de catastrofale interactie tussen klimaatverandering en schaarste aan hulpbronnen. Het meest prangend is schaarste aan drinkwater. Gletsjers smelten, rivieren drogen uit. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zal al tegen 2025 de helft van de wereldbevolking in gebied wonen met waterschaarste. Tegen 2030 zouden zo’n 700 miljoen mensen op de vlucht kunnen slaan door waterschaarste. En wie denkt aan technologische oplossingen voor de klimaatcrisis denkt aan vaak schaarse mineralen. Grote mogendheden werken in stilte al plannen uit om de toegang tot die schaarse hulpbronnen te verzekeren en concurrenten buiten de deur te houden. Gewapend conflict ligt in het verschiet.
Hoewel de VS militair van niemand iets te duchten heeft, vormt China wel een bedreiging voor de wereldwijde hegemonie van de VS. Het stelt het recht van Washington in vraag om zich wereldwijd bodemschatten toe te eigenen, voorbij te gaan aan de behoeften van anderen en ongestraft door te gaan met vervuilen. De tijd dat Beijing zich door de VS de wet laat spellen is voorbij. Die nieuwe zelfzekerheid maakt niet enkel China tot doelwit in de strijd om hulpbronnen, maar ook China’s bondgenoten. De EU zit in een spil-positie. De Unie kan bepalen welke richting het met de wereldorde op gaat. Maakt de EU zich los van de Amerikaanse dominantie om een eigen koers in te slaan, dan zullen grote spelers als India, Rusland, Japan, en Zuid-Korea volgen.
“Onze waarden en manier van leven”
Maar het politieke landschap in Duitsland, dat de koers van de EU bepaalt, duidt niet op zo’n ontwikkeling. Voor de Duitse demissionaire minister van Defensie Annegret Kramp-Karrenbauer (AKK) kan Europa de cruciale rol van Amerika als veiligheidsleverancier niet vervangen.4 In haar visie wordt van Duitsland niet enkel economisch leiderschap verwacht. “Op de rol staat meer dan collectieve verdediging en internationale missies. Waar het om gaat, is een strategische kijk op de wereld en de vraag of we actief vorm willen geven aan de wereldorde”, aldus AKK. Voor haar was de val van de Muur in 1989 niet het einde van de geschiedenis, maar de aanloop naar “conflicten tussen de VS en China, die ons Europeanen confronteren met de vraag wat we bereid zijn te doen om onze waarden en onze manier van leven te verdedigen”.5
AKK’s pleidooi voor een Duitse rol in het vormgeven van de wereldorde duidt niet op een Europese derde weg, los van de VS. En ook Nederland, Polen en de Baltische landen laten de trans-Atlantische relatie niet los. Dat geldt ook voor ons land. Zo wijst Egmont-researcher en VUB-professor Alexander Mattelaer op de “bijzonder pertinente analyse” van twee van zijn UCL-collega’s. Die vinden dat het hoog tijd is dat het Westen zijn definitie van oorlogvoeren heroverweegt en, met een verwijzing naar het Wit-Rusland-Polen steekspel, hetzelfde spel speelt als zijn tegenstanders. “Voor onze tegenstanders is alles vatbaar voor militarisering. Alle middelen worden ingezet om de wereldorde te herdefiniëren”, aldus Tanguy Struye de Swielande en Dorothée Vandamme.
EU in spil-positie
Alles wijst erop dat de Europese Unie op een cruciaal moment in de mondiale strijd om de macht zijn spil-positie niet benut om resoluut te kiezen voor een eigen weg. De verdeeldheid over de mondiale rol van de EU tussen de stichters van de Unie en de nieuwe lidstaten belemmert Brussel om te kiezen voor een multipolaire wereldorde, een derde weg, onafhankelijk van Washington en Beijing.
Die besluiteloosheid kan enkel leiden tot een Unie die irrelevant wordt in de zich herschikkende wereldorde.
1 Het formuleren van een Belgische Veiligheidssttrategie is een van de taken van de nieuwe Nationale Veiligheidsraad, die per Koninklijk Besluit van 22 december 2020 in de schoot van de regering werd opgericht.
2 Anatol Lieven is senior research fellow Rusland en Europa. Voorheen was hij professor aan de Georgetown University in Qatar en in het War Studies Department van King’s College London. Van 1985 tot 1998 schreef hij als journalist in Zuid-Azië, de voormalige Sovjet-Unie en Oost-Europa over de oorlogen in Afghanistan, Tsjetsjenië en de zuidelijke Kaukasus. Lieven is auteur van verschillende boeken over Rusland en zijn buren. Zijn boek “Pakistan: A Hard Country” staat op de officiële leeslijsten van Amerikaanse en Britse diplomaten.
3 De Nederlandse ULeiden-historicus Leo Lucassen kwam met een nuchtere analyse van het Polen-Wit-Rusland conflict: Europese politici vergeten de zelf gefabriceerde achilleshiel, de boodschap dat geen enkele migrant de gelegenheid moet krijgen in een EU-lidstaat een asielverzoek in te dienen. “We zitten dus met een schizofrene situatie waarin politici migratie aan de ene kant voorstellen als een existentieel probleem en duizenden verdrinkingsdoden op de koop toe nemen, terwijl diezelfde politici miljoenen mensen tot aan Vietnam toe een vergunning verlenen om hier te werken”, aldus Lucassen.
4 Lookman, Paul, De wereld na Trump en Merkel. Europese rivaliteit, neoliberalisme en het machtsevenwicht, Geopolitiek in context, Koersel, 2021, p. 128
5 Ibid, p. 160
Dit artikel verscheen eerder op Geopolitiek in context.
