Hoe de positie van de vrouw blijft evolueren

Cuba staat voor gelijkheid, ook tussen vrouw en man. De maatschappij verandert er echter razendsnel en ook de positie van de vrouw wijzigt voortdurend. Yves van Gijsel woont en werkt in Cuba, hij analyseert de situatie.

Het leven van de gemiddelde Cubaanse vrouw is er sinds de revolutie sterk op vooruitgegaan. De voorbije 50 jaren zorgde de nationale vrouwenorganisatie FMC voor een wettelijk kader voor de gelijkheid van vrouw en man in de Cubaanse samenleving. Die positieve evolutie maakt van Cuba een schoolvoorbeeld voor Latijns-Amerika.

Maar niet alles is perfect voor de Cubaanse vrouwen. De uitdaging ligt niet meer in participatie of in gepaste wetten voor meer gendergelijkheid. Ze ligt in de gewoonten, de cultuur en de waarden. Zowel in de sociale omgang als binnen de familie.

Alleenstaand

De gezinssamenstelling in Cuba dwaalt steeds verder af van het ‘traditionele gezin’, namelijk het ouderpaar met kinderen. Die evolutie kennen we ook in België. In Cuba is de verandering echter snel en diepgaand. In 2015 had nog amper 45% van de gezinnen een klassieke samenstelling. In België is dat nog steeds drie kwart van de gezinnen. Die evolutie betekent dat in Cuba bijna de helft van de kinderen door een alleenstaande moeder wordt opgevoed. In België is dat maar 18%.

De oorzaken van het hoge aantal alleenstaande moeders in Cuba zijn divers. Het land is ontegensprekelijk leider in Latijns-Amerika op gebied van echtscheidingen. De procedure is eenvoudig, de vraag tot echtscheiding van een van de echtgenoten is voldoende. Er hoeft geen reden aangegeven te worden. De economische emancipatie van de Cubaanse vrouw, het goede en gratis onderwijs, de universele toegang tot gratis gezondheidszorg en het systeem van sociale bijstand, laat hen gemakkelijker toe de stap naar een eenoudergezin te zetten.

Reggeaton

Ook socioculturele aspecten spelen mee. Reggeaton is razend populair onder de jeugd. Eind jaren negentig promootten de Cubaanse culturele overheidsinstellingen reaggeton als alternatief voor rap dat eerder sociale mistoestanden aanklaagde. Reggeatonteksten gingen toen meestal over het onschuldige thema liefde. Gaandeweg kregen de reaggetonsongs en -videoclips een extreem vrouwonvriendelijke inhoud en werd de vrouw louter als seksobject voorgesteld.

In 2013 greep de overheid in en remde ze de steun aan de Cubaanse reaggetonartisten. De overheid dwong de vrouwonvriendelijke inhoud weg te veilen. Veel te laat, reaggeton versterkte onder de jongeren het imago van de vrouw die super sexy moet zijn. Versterkte, want de hyperfemininiteit was al sterk aanwezig in traditionele opvattingen. Voor hyperfeminine vrouwen krijgt een huwelijk voorrang op een carrière. Ze hechten meer belang aan een partner die een goed betaalde job heeft. Ze weerspiegelen hun succes in dat van hun man. Ze gebruiken hun seksualiteit, hun belangrijkste waarde in een huwelijk, om hun relatie te bestendigen en onderschikken zich aan de machocultuur.

Tienermoeders

In het voorbije decennium steeg in Cuba het aantal alleenstaande tienermoeders aanzienlijk. Ze vormen een kwetsbare groep omdat ze meestal vroegtijdig de school verlaten. Daardoor vinden ze maar moeilijk een goedbetaalde job, als ze al aan een job geraken. De bloeiende privésector biedt momenteel enig soelaas voor tewerkstelling. Maar de sector heeft nog te kampen met een gebrek aan controle door de overheid, waardoor de werkomstandigheden en de sociale bescherming er niet optimaal zijn. Een bijkomend negatief gevolg is dat de jonge alleenstaande moeders het machistische model tijdens de opvoeding van hun kinderen door spelen.

De overheid heeft de voorbije jaren een aantal sociale ingrepen doorgevoerd die de situatie van de Cubaanse vrouw en in het bijzonder de alleenstaande moeders bemoeilijkt. De herschikking van de sociale bijstand (2009) verplicht, in eerste instantie, de bijdrage van de familie voor hulpbehoevenden zoals ouderen, gehandicapten en langdurige zieken. Pas wanneer de familie niet kan helpen, draagt de staat bij. Gezien de traditionele en stereotype taakverdeling komt de extra zorg op de vrouw haar schouders terecht. Voor alleenstaanden is dit extra zwaar. De situatie bemoeilijkt de toegang tot leidinggevende posities en dwingt in extreme gevallen vrouwen om hun werk op te geven. De verhoogde werklast weegt ook zwaar op hun gezondheid.

Cuba kampt met een verouderde bevolking. Dat weegt op de productiviteit van het land en het behoud van het sociale zekerheidssysteem. Een maatregel die in de toekomst zal worden toegepast, is het verhogen van de vrouwelijke tewerkstelling die voornamelijk in landbouwgebieden kan toenemen. Het invoeren van de maatregel is in de praktijk echter niet zo eenvoudig wegens de, eerder aangehaalde, reeds hoge werklast voor vrouwen. Een andere piste op lange termijn is het verhogen van het geboortecijfer. Dat is in Cuba het laagste van Latijns-Amerika. Het ombuigen van dat cijfer vereist wel, zoals FMC aanhaalde, het voorafgaand wegwerken van de oorzaken van het lage cijfer: de financiële en materiële situatie van de ouders, de huisvesting van het gezin, de voorziene infrastructuur voor kinderopvang enzovoort.

Sensibilisering

Met het oog op het verhogen van de toegang tot de arbeidsmarkt, biedt de nationale vrouwenorganisatie FMC haar leden bijscholingscursussen aan. Daarbij gaat er extra aandacht naar minder geschoolde alleenstaande moeders. Het aanbod sluit steeds nauwer bij de toegelaten zelfstandige beroepen aan. Op die manier zetten ze de minder geschoolde vrouwen aan tot actieve deelname aan de economie. FMC zet zich ook in voor verantwoord ouderschap bij jongeren en de strijd tegen geweld op vrouwen binnen de familiale context.

Samen met het Centrum voor seksuele opvoeding Cenesex, werkt FMC aan de familiewet uit 1974. Men let erop dat de verplichtingen van de vader tegenover de alleenstaande moeder worden opgedreven. FMC hielp ook nog de Cubaanse vakbondskoepel CTC bij het opstellen van verschillende wetswijzigingen gericht op een betere bescherming van de werkende moeder en ondersteuning in haar moederrol. Sinds februari mogen de vervangingsinkomens voor zwanger- en moederschap niet minder dan het minimum basisloon bedragen. De zorg voor het kind jonger dan een jaar kan, naast de vader, nu ook aan de werkende grootouders, die 60% van hun gemiddelde loon behouden, toegewezen worden. De bijdrage aan de sociale zekerheid wordt vermindert, net als de vergoeding voor kinderopvang. Het belastingregime voor de moeder die als zelfstandige werkt werd verlicht.

Doorzetten

De Cubaanse revolutie zorgde niet voor een plots verdwijnen van de traditionele rollenpatronen in de maatschappij. Ze legde wel de basis om stapsgewijs naar een gendergelijke samenleving te evolueren, met als extra uitdaging de nood zich aan de veranderende sociale structuren aan te passen, zonder de meest kwetsbare bevolkingsgroepen uit het oog te verliezen.

Auteur: Yves van Gijsel