David Cronenberg is sinds enkele jaren weer helemaal terug. A History of Violence en Eastern Promises hebben hem op de kaart gezet voor een generatie die zijn naam voorheen amper kon thuisbrengen. Maar hoewel deze twee films door critici hartelijk en uitermate positief onthaald werden, hebben de twee opvolgers, A Dangerous Method en vooral Cosmopolis, het zwaar moeten ontgelden. Dat is iets waar ik moeilijk bij kan. Ik vond zijn comeback in 2005 eigenlijk niets om over naar huis te schrijven. A History of Violence en Eastern Promises mogen dan wel meesterwerkjes geweest zijn voor het gros van de filmelite, mij lieten ze grotendeels koud.

Het contrast met A Dangerous Method en Cosmopolis kan voor mij dan ook niet groter zijn. In die eerste schetste Cronenberg een intrigerend beeld van de relatie tussen Jung, Freud en Spielrein, met als kers op de taart één van de meest boeiende historische figuren die de psychologie ooit gekend heeft: Otto Gross. Uiteraard mogen we dat vandaag allemaal niet zeggen, want dit zijn allen figuren die geassocieerd worden met de psychoanalyse en bijgevolg de term ‘psycholoog’ niet waardig zijn. Psychoanalyse is namelijk iets voor pseudowetenschappelijke pomo’s en voor filosofen die zichzelf graag verliezen in metafysisch gezwans. Het is stof voor egotrippende linkse pseudo-radicalen en dient bovendien alleen maar om speculatieve kennis te funderen in een onbegrijpelijk begrippenkader. All in all hoort het gewoon tussen de plooien van de ideeëngeschiedenis te verdwijnen. Ja, vandaag is het vooral héél erg dom om over iets wat ruikt naar psychoanalyse na te denken (of een persoon die ermee geassocieerd is, zoals Gross, te lezen en er inspiratie uit te halen), laat staan het aan te wenden als iets positief en emancipatorisch. Gelukkig kunnen doctrinaire wetenschappertjes en hautaine filosoofjes geen ideeën uitschakelen bij mensen. Ze kunnen je alleen maar een slecht gevoel geven wanneer je hun inzichten niet deelt of aanvaardt, liefst door je te degraderen tot een rationeel inferieur wezen. Sympathieke mensen zijn het allerminst, die hovaardige waarheidsfetisjisten. Onder meer omwille van dat “wij zijn slim en jullie zijn dom”-discours van een deel van die huidige wetenschapselite, had Cronenberg geen beter tijdstip kunnen bedenken om deze provocerende film uit te brengen.

Toen in 2012 zijn Cosmopolis uitkwam, waren bij velen de verwachtingen dan ook hooggespannen. De film flopte echter grotendeels. Critici vonden het een pretentieuze, veel te didactische en over all vreselijk cerebrale prent. Het gegeven dat de film opnieuw heel erg inspeelt op de actualiteit, werd nog veel meer dan bij A Dangerous Method als negatief ervaren. Cronenberg bracht niettemin een (door veel critici als te intellectueel afgedaan) boek, met gelijknamige titel en geschreven door Don DeLillo, tot leven waarin hij een existentieel lege, apathische en nietsontziende Robert Pattinson castte in de hoofdrol. Deze keuze werkte perfect, omdat Pattinson als uithangbord van de rijke en bevoorrechte “ik ben jong en ik wil wat”-klasse een des te bijtender portret kon schetsen in de rol van miljardair-sociopaat Eric Packer.

Er passeren ook een hele hoop andere bekende gezichten doorheen de snel op elkaar volgende sequenties. Onder meer Juliette Binoche, Paul Giamatti, K’Naan, Mathieu Amalric, Kevin Durand en Jay Baruchel zien we verschijnen en weer verdwijnen in het leven van Packer. Het tempo van de dialogen ligt hoog. Al snel blijkt dat een revisie nodig is om alle subtiliteiten en lagen uit de dialogen te vatten, als die al te vatten zijn in letterlijke zin. Het is namelijk vooral het interpretatief-symbolische karakter van vele situaties dat op de radicale en subversieve verbeelding werkt. Misschien daarom dat de film wel degelijk goed scoorde in het soort alternatieve circuits waar zelfbewustzijn sterker aanwezig is? Binnen het burgerlijke raamwerk tiert zelfontkenning nog welig – het is bijna vanzelfsprekend dat de film er niet begrepen wordt. Omdat burgerlijkheid meer mensen beslaat dan alternatieve circuits, is Cosmopolis een behoorlijk elitaire film. Hij representeert een soort ode aan de intellectuele vaagheid en rationele mystiek waarin de ongrijpbare tegencultuur zich nestelt. Het is exact dat waar de burgerlijkheid op kaffert en over zeurt (omdat ze beter en slimmer denkt te zijn), zonder ooit maar één idee te hebben waarover het gaat.

Hoewel het boek van DeLillo van 2003 dateert, leent het zich uitstekend tot een actuele adaptatie. Zo zijn zowel Occupy als de financiële crisis de achtergrond waartegen deze film zich afspeelt. “A specter is haunting the world.” … en opeens is ook Marx daar! Cronenberg maakte met Cosmopolis een film voor de 99%, zoals reeds door David Ollerton van The London Film Review werd gezegd. De negatieve receptie van deze film heeft vermoedelijk (speculatie, oh nee!) veel te maken met net dat gegeven: weinigen waarderen de bende ongeregeld die zichzelf de 99% noemen, laat staan dat men een film waardeert die blootlegt wat voor die 99% nu eigenlijk problematisch is. Cosmopolis leent zich daarom ook uitstekend tot verregaande discussie en diepgaande (zelf)reflectie. In die zin is hij ongetwijfeld één van de meest subversieve films van 2012. Dat vele critici dit niet eens aanvoelen, toont vooral hun burgerlijke gedetacheerdheid aan en heeft niets te maken met de zogezegd ‘objectieve’ falingen van Cronenbergs jongste.

Niettemin valt er iets te zeggen voor het overdreven cerebrale en zelfs intellectualistische kader waarin deze film zich bevindt. In die zin is hij alvast niet voor de 99%, maar voor de groep bevoorrechte studenten en academisch onderlegde idealisten die zichzelf de 99% noemen (ik zal die maar, voor ‘t gemak, de 99%’ers noemen). Dat is iets wat pedante politici en arrogante fils-à-papa’s toch graag nog eens expliciet zeggen, zodat ze voor de rest niet één zinnig en inhoudelijk argument moeten vuilmaken aan hen. De ironie wil dat de 99%’ers daar heus zelf ook al wel achter gekomen waren. Dat zelfbewustzijn is namelijk heel sterk aanwezig bij hen – véél meer dan bij politici en fils-à-papa’s. Het is net dat zelfbewustzijn dat maakt dat deze film de 99%’ers op het lijf geschreven is. Zo symboliseren de dialogen in de film de illusie dat gespecialiseerde kennis levensvreugde zou brengen of dat succes zou gepaard gaan met geluk. Niemand die dat zo instemmend kan aanvaarden als de zelfbewuste bevoorrechte student of de zelfbewuste academisch onderlegde idealist. Politici zweren bij specialisatie, technische kennis en merites en fils-à-papa’s maken er hun levensdoel van alles in het teken van succes te zetten. Het gegeven dat hier geen levensvreugde of geluk uit voort vloeit, is zelfs geen denkcategorie. In Cosmopolis krijgen we net dat beeld bevestigd, maar je moet het uiteraard kúnnen denken. Zo niet, levert de film niet meer op dan een “dafuq did I just see?“-gevoel.

Wat mij betreft, is dit Cronenbergs beste film sinds de eeuwwisseling. Intellectueel uitdagend, de filmelite provocerend, de apologeten van de burgerlijke rede op hun paard zettend en een symbolisch pamflet voor de huidige tegencultuur in al haar variëteit en ongrijpbaarheid. Het slot van Cosmopolis lijkt desondanks niet echt motiverend. Het is troosteloos en bijna nihilistisch. Alsof Cronenberg wil zeggen: “dit is nu de werking van het kapitalisme en het is tevens de wereld waarin je vandaag leeft, daar is geen ontkomen aan.” Het lijkt een pessimistisch einde waarin de slaaf zijn meester niet van antwoord kan dienen, waarin hij niet in staat is hem van de troon te stoten. Het is de ultieme berusting in een onontkoombaar lot. Of toch niet? De film eindigt net waar hij moet eindigen. Alle vragen blijven onbeantwoord. De toekomst ligt open. Het kapitalisme krijgt niet het laatste woord.

Dit is duidelijk geen spek voor ieders bek. Wiens ogen al beginnen draaien na het lezen van deze recensie, steekt er best geen verdere energie in. Wie echter helemaal klaar is om oeverloze discussies te voeren en aan obscure overpeinzingen toe te geven, mag zich met een gerust hart voor de televisie of laptop zetten – ambiguïteit en speelsheid verzekerd!