Al jarenlang zet Wil Heeffer, auteur van het boek Bekommernis, zich onverdroten in voor erkenning en waardering van de Zuid-Amerikaanse bevrijdingsfilosofie.

Zijn eerdere publicaties Van roofbouw tot opbouw (2019) en De bevrijdingsfilosoof, het rebelse denken van Enrique Dussel (2020) lezen als een zeer betrokken pleidooi om erkenning voor de bevrijdingsfilosofie van Latijns-Amerika. De bevrijdingsfilosofie is zich bewust van haar koloniale erfenis maar ook van haar geworteld zijn in een politiek en ethiek gefundeerd op het ‘wij-denken’, het goed samenleven, met grote aandacht voor het ecologische aspect.

In Bekommernis stelt Heeffer nadrukkelijk de West-Europese, rationalistische filosofische traditie als bron van economisch onrecht. In het verleden was dit Europese denken verantwoordelijk voor het kolonialisme, een eurocentrisch en imperialistisch denken dat volgens de auteur nog altijd bestaat en niet louter tot het verleden behoort. We kunnen hierbij aantekenen dat de moderne filosofie sinds Descartes er één is van ‘maakbaarheid’ en toe-eigening van de wereld door middel van de wetenschappelijke blik.

Deze houding heeft geleid tot een activisme zonder weerga. Daarnaast was er de eenzijdige aandacht voor de ontwikkeling van het individu ten koste van de gemeenschap. Tezamen met de aanmoediging van onbeperkte individuele consumptie heeft de moderne filosofie bijgedragen aan ontworteling van zowel de individuele persoon als veel hedendaagse samenlevingen.

Probleem met de eurocentrische filosofie is, aldus de auteur, haar arrogantie dat de westerse moderne denkwijze universeel in alle delen van de wereld van toepassing zou moeten zijn. Alle andere perspectieven zijn minder van waarde en moeten daarom wijken voor de toe-eigenende westerse manier van denken en leven.

Tegenover de egocentrische en eurocentrische filosofie stelt Heeffer vervolgens de bevrijdingsfilosofie die een ander mensvisie formuleert gebaseerd op ‘wij denken’ (cogitamus ergo sumus) in plaats van ‘ik denk’ (cogito ergo sum) en ‘Moeder Aarde’ (Pacha Mama).

De blikrichting wordt in de Latijns-Amerikaanse filosofie aldus gericht op zowel de waarde van de gemeenschap als zorg voor het in stand houden van het leven tout court. Individuele kwaliteiten zijn beslist aanwezig in de bevrijdingsfilosofie, maar de nadruk wordt meer gelegd op complementariteit.

Heeffer verwijst hierbij onder andere naar rituelen binnen het hindoeïsme die de dualiteit van het mannelijke lingam en het vrouwelijke yoni bewieroken, want alleen gezamenlijk brengen zij het menselijk leven voort. In dit verband doet het merkwaardig aan in de voetnoot (35) bij dit hindoeïstische ritueel (blz. 38) te lezen over het gebruik ervan in een variant van het boeddhisme (Phra Nang) in Thailand.

Waarom wordt er niet louter en alleen gewezen op de talrijke voorbeelden van dit typisch hindoeïstische gebruik in India zelf? Niet ‘mag ik ook’, maar juist op de Khajuraho tempelafbeeldingen zou moeten worden gewezen als exemplarisch voor het erotische en leven scheppende in de elkaar aanvullende mannelijke en vrouwelijke gestalten.

De titel ‘Bekommernis’ verwijst naar de centrale basisgedachte van de Latijns-Amerikaanse bevrijdingsfilosofie: zowel bezorgd zijn vanwege het toe-eigenende element van het eurocentrisch denken als de zorg ten behoeve van de instandhouding van het leven (Pacha Mama).

En dan niet alleen het menselijk bestaan, maar ook het leven van dieren en planten. Daarvoor moet in de overheersende westerse filosofie, aldus Heeffer, eerst een ommekeer in het denken worden gerealiseerd. En hierin ligt volgens de auteur een mogelijke bijdrage van de bevrijdingsfilosofie. Kritiek op het individualistische mensbeeld en de maakbaarheid van de werkelijkheid in het Westers-Europese denken vormt de spil waaromheen de bevrijdingsfilosofie haar argumentatie opbouwt.

Van hieruit wordt de obsessieve benadrukking van de vooruitgang, vooral die van de economie, onder de loep genomen. Het geloof in een onbeperkte vooruitgang liet zich niet alleen gelden in de tijd van het kolonialisme, ook nu is de westerse begeerte volop aanwezig om voor zichzelf onbeperkte vooruitgang te genereren.

Dit gezegd zijnde valt op dat de bevrijdingsfilosofie van Enrique Dussel enerzijds zich afzet tegen het eurocentrische denken en anderzijds haar inspiratiebron heeft in juist twee Europese denkers, namelijk Karl Marx en Emmanuel Levinas. In navolging van Karl Marx staat de bevrijdingsfilosofie voor een eerlijke verdeling van de economische goederen en stelt zich op het stand punt van de materiële ethiek.

Naar de receptie van Marx door Dussel wordt veel verwezen, maar Levinas komt er als inspirator van zijn denken bekaaid af. Het wordt geenszins duidelijk hoe Levinas’ radicale kritiek op de westerse ontologie precies op dit punt niet het denken van Dussel heeft beïnvloed.

Dussel – en Heeffer volgt hem hierin – pleit immers voor een ontologie en niet, zoals Levinas, voor een metafysische ethiek of ethische metafysica (zie bv. 28, 87, 93, 97, 99). Wat is de reden van Dussel geweest om de kern van Levinas’ filosofie te loochenen waarin door Levinas afstand wordt genomen van het maakbare, toe-eigenende en totalitaire denken?

Levinas bekritiseert Heideggers ontologie, omdat zij totaliserend en toe-eigenend zou zijn? Deze kwestie dient zich dwingend aan, aangezien ook Dussel terecht het westerse maakbare en totalitaire denken onder kritiek heeft gesteld.

Een ander heikel punt is te vinden op blz. 107. Kant wordt daar neergezet als een racist zonder er echter een bij benadering sluitende argumentatie voor te (kunnen) geven. Verschillende mensenrassen worden door Kant in het ‘beschrijvende’ antropologische geschrift inderdaad in vier groepen ingedeeld.

Maar dit geschrift is een voorbeeld van de theoretische, wetenschappelijke rede: het is een analyse van de feitelijkheid. Niet dat die indeling er ‘behoort’ te zijn, dat wil zeggen als noodzakelijke vingerwijzing voor een andere morele houding ten opzichte van de onderscheiden groepen mensen.

Heeffer suggereert dat Kant hier impliciet de stap zou zetten van ‘sein’ naar ‘sollen’. Dat is nu juist niet het geval, want Kant maakt een scherp onderscheid tussen ‘zo-zijn’ (theoretische Vernunft) en ‘behoren-te-zijn’ (praktische Vernunft). En de morele houding van Kants ‘goede wil’ in het handelen jegens de naasten geldt de hele mensheid.

Kortom, de nadruk op de gemeenschap en de essentiële waarde van de ecologie (Moeder Natuur, Pacha Mama) in het Latijns-Amerikaanse denken kan mijns inziens een goede correctie op het West-Europese denken zijn. Een prudente omgang met waardevolle gedachten van ook Europese origine lijkt mij echter een noodzakelijke voorwaarde te zijn voor vruchtbare uitwisselingen en het behoedt ons allen van betweterij.

Wil Heeffer. Bekommernis: zorg voor instandhouding van het leven vanuit bevrijdingsfilosofisch perspectief. Soest: Uitgeverij Boekscout, Soest, 2024, ISBN 978 9465 0909 24

Filosoof Peter de Wind is voorzitter van de Wijsgerige Kring Eindhoven, redacteur en lid van de kernredactie van het Filosofie-Tijdschrift. Zijn boekrecensie werd overgenomen van het Filosofie-Tijdschrift – Jaargang 35 – nr.2 – maart-april 2025 – aflevering 204, pp. 61-62. Zie ook deze recensie van Bekommernis door Benny Madalijns van het Humanistisch Verbond.