We leven in donkere, onzekere tijden, vandaar dat we nood hebben aan hoop gecombineerd met duidelijkheid. Het boek Alles wordt beter – Om de zeventig jaar staat de wereld, op een kantelpunt van Koen Schoors is zowel hoopvol als helder, hij vertelt ons hoe hij de toekomst ziet en dat blijkt een flink stuk positiever dan algemeen verwacht.

Voor de realisatie rekent hij op zeventig jaar, waarmee hij natuurlijk een slag om de arm houdt. Zijn argument voor dit interval snijdt hout: om de zeventig jaar kantelt de wereld.

De veranderingen, schrijft hij, zijn reeds bezig en het eerste kwartaal van deze eeuw zal later ‘de Grote Transitie’ heten. “Welke richting het uitgaat en waar we uitkomen, hangt af van de keuzes die we nu maken”.

De auteur is zich terdege bewust dat hij, weliswaar beredeneerd, in een glazen bol kijkt en dat andere scenario’s denkbaar zijn. In de inleiding merkt hij heel terecht op dat onze toekomst voor een flink stuk bepaald wordt door het verhaal dat we aan onszelf en anderen vertellen.

Alleen al daarom is zijn hoopvolle versie belangrijk, te meer omdat zijn boek heel veel belangstelling krijgt (elf herdrukken op een half jaar tijd), waardoor het ongetwijfeld zal bijdragen tot de realisatie van wat hij voorspelt.

Kort samengevat: de systeemverandering die er sowieso komt, kunnen we aansturen door keuzes te maken op vijf kantelgebieden. Aan elk daarvan wijdt hij een hoofdstuk: juistere prijzen, economische regionalisering, circulaire economie, demografische transitie en AI, telkens bekeken door de bril van de hoogleraar economie die hij is.

“Verander de prijzen en je verandert de wereld”

Het eerste gebied, meteen het eerste probleem, zal bij een aantal lezers bekend zijn. Nooit betalen wij de juiste prijs voor een ‘product’ (tussen aanhalingstekens, want een vliegtuigticket is ook een product) omdat een groot aantal kosten, bijvoorbeeld voor milieuverontreiniging, uitbuiting en transport, niet inbegrepen zijn in de verkoopprijs.

Die kosten zijn er natuurlijk wel en als gemeenschap draaien we daarvoor op, met als resultaat dat een heel kleine groep een nog grotere winst incasseert. Wij draaien ervoor op omdat de overheid subsidies uitdeelt in combinatie met bedrijfsvriendelijke belastingen en bovendien blijft toelaten dat multinationals onze omgeving letterlijk verzieken, met PFAS als laatste voorbeeld in een lange rij, waarna wij de kosten van de saneringen moeten betalen.

De neoliberale adepten ‘vergeten’ te vermelden dat de mondiale daling van de ongelijkheid te wijten is aan één land, met name het autocratische China. In andere naties is de ongelijkheid sterk toegenomen.

Reken de juiste prijs aan voor alle producten, betaal een correct loon voor arbeid (de eigenlijke producenten, boeren en arbeiders, verdienen het minst) en ons gedrag, ja, onze samenleving, zal op korte tijd ingrijpend veranderen.

En nee, dit zal geen armoede veroorzaken, wel een dalende ongelijkheid omdat de inkomsten uit arbeid, de lonen dus, in dit model zullen stijgen met als gevolg een betere herverdeling.

“De toename van de ongelijkheid staat niet meer echt ter discussie. Dat is net als de opwarming van de aarde een feit”

De val van het communisme veroorzaakte een ongeremde neoliberalisering (uit respect voor het klassieke, helaas nagenoeg verdwenen liberalisme schrijf ik doelbewust neoliberalisering) van ‘de markten’, met als paradoxaal gevolg een daling van de ongelijkheid op wereldniveau en een sterke toename van ongelijkheid binnen de landen.

Het eerste wordt als bewijs voor de werkzaamheid van het model aangehaald, waarbij de neoliberale adepten ‘vergeten’ te vermelden dat de mondiale daling van de ongelijkheid te wijten is aan één land, met name het autocratische China. In andere naties, ook de westerse, is de ongelijkheid sterk toegenomen.

De voorbije decennia zijn de lonen niet evenredig met de productiviteit gestegen (tot eind vorige eeuw konden jongvolwassenen uit de middenklasse een eigen woning kopen, vandaag lukt dat niet meer), en wordt er vooral heel veel geld verdiend op de beurs door mensen die over kapitaal beschikken. Dit is geen toeval, maar een structureel gevolg van een vrijemarktsamenleving.

De toenemende ongelijkheid kan je vergelijken met de temperatuurstijging: het ging zo geleidelijk dat we het lang niet eens beseften. Dat geldt ook voor de bijbehorende ongeziene mondialisering, wat het onderwerp van het tweede hoofdstuk is.

Plots werden we wakker in een wereld waarin een beperkt aantal multinationals de voedsel- en energiemarkten in handen hebben, en een nog veel kleinere groep de digitale wereld – de vrije markt is enkel nog in naam vrij.

De mondialisering van de voorbije halve eeuw in combinatie met de oorlog in Oekraïne en de waanzin in de VS hebben ons op zeer korte tijd wakker geschud: Europa is veel te afhankelijk en individuele naties zijn al helemaal onmachtig.

De oplossing die Koen Schoors verwacht, is een kanteling naar zelfvoorziening op het niveau van een grote regio. Voor alle duidelijkheid: regionalisme in de ouderwetse betekenis van het woord (Vlaanderen onafhankelijk!) was altijd al een illusie, hij heeft het over Europa die op zoveel mogelijk vlakken haar eigen boontjes moet kunnen doppen – regionalisering op grote schaal dus.

Het volgende onderwerp kan daar ook sterk toe bijdragen: de evolutie naar een circulaire economie, gebaseerd op hernieuwbare energie.

“Een stervend economisch systeem”

In de media komen er nog altijd economen en politici aan het woord die het riedeltje van de noodzaak aan groei blijven brengen. Deze econoom is daar duidelijk over: dit systeem verdwijnt omdat het zichzelf (en dus ook ons) de nek omwringt.

Niet alleen heeft de toenemende ongelijkheid zeer negatieve gevolgen voor iedereen, zoals beschreven door Wilkinson en Pickett; bovendien toont Bas Van Bavel hoe de interne dynamiek van een vrijemarktsamenleving een cyclus kent, met een implosie als eindpunt.

Het kan ook anders, en op dit vlak is Koen Schoors hoopvoller dan Bas van Bavel. Een belangrijk onderdeel van de systeemverandering sluit mooi aan bij de noodzaak op zelfvoorziening: we evolueren naar een volwaardige circulaire economie die het merendeel van haar grondstoffen uit recyclage haalt, net zoals we steeds meer beroep doen op hernieuwbare energie.

Naast recycleren herontdekken we het belang van delen, en dus van een deeleconomie. Bezit (iedere volwassene zijn eigen auto) en consumptie (elk seizoen een andere outfit, met ‘shoppen’ als tijdverdrijf) verschuiven naar het delend gebruiken en naar het aanschaffen van duurzame goederen.

De voorwaarde is een mentaliteitsverandering, waarbij het woord ‘economisch’ weer de betekenis krijgt die het ooit had: zuinig en duurzaam. Veertig jaar indoctrinatie door reclame hebben ons veranderd in verspillende consumenten van steeds slechtere producten.

Bij een deeleconomie zijn de voordelen voor gebruikers duidelijk, bij hernieuwbare energie is dat nog te weinig het geval, omdat het delen daar ontbreekt, met als resultaat boze burgers die zich verenigen tegen bedrijven die met overheidssubsidies windmolens neerpoten en vervolgens met de winst gaan lopen. Energiecoöperaties zoals in Denemarken kunnen daar verandering in brengen.

Deze verandering hangt samen met de twee vorige: betaal de juiste prijs aan de juiste personen en zorg ervoor dat grondstofwinning, productie, consumptie en winstdeling zoveel mogelijk lokaal gebeuren.

“Mensen stemmen met hun voeten en hun buik”

Het vierde onderwerp komt vaak in het nieuws: het geboortecijfer blijft dalen, en paradoxaal genoeg verzetten we ons tegen migranten. Beide fenomenen – minder kinderen, meer migratie – veroorzaken een steeds zichtbaarder wordende demografische transitie.

Koen Schoors merkt terecht op dat wij met onze voeten en onze buik stemmen. Als een groeiend aantal mensen steeds minder kinderen krijgen en uit bepaalde gebieden wegtrekken, dan weet je dat er daar redenen voor zijn. Mensen migreren uit bittere noodzaak, een dalend geboortecijfer wijst vaak op een abominabele leefomgeving.

Voor de daling van het kinderaantal is er gelukkig ook een meer rooskleurige verklaring: het hogere opleidingsniveau van vrouwen. Willen we de emancipatie bevorderen van vrouwen die verplicht worden een hoofddoek of een pruik te dragen, dan moeten we vooral hun toegang tot het gewone onderwijs zoveel mogelijk bevorderen.

Het geboortecijfer daalt, maar onze gemiddelde levensduur neemt toe. Dat we ook langer aan het werk zullen zijn, hoort daarbij, met dien verstande dat we grondig moeten nadenken over de aard en de organisatie van arbeid – de overal groeiende groep langdurig zieken onder de actieve bevolking is de zoveelste indicator voor een fout economisch bestel.

En ja, er zullen wel een aantal profiteurs onder die langdurig zieken zijn (net zoals bij elke mensengroep), maar ze allemaal op die manier wegzetten, getuigt van ideologische domheid. We moeten hard nadenken over een gezondere vorm van arbeidsorganisatie, zoals mogelijk gemaakt door digitale ontwikkelingen.

Bevrijd de economie van de verplichting tot groei, betaal de juiste prijzen voor producten en arbeid, en de demografische transitie kan een zegen worden, voor de natuur en voor ons. Een andere ‘oplossing’ doet mij gruwen: autocraten die tegenwoordig vrouwen aanzetten en straks zullen verplichten om meer kinderen te krijgen, liefst op zo jong mogelijke leeftijd.

AI, zowel duister als hoopgevend

Wanneer we het hebben over arbeidveranderende technologie, denken we tegenwoordig onmiddellijk aan AI. In zijn beschrijving van dit vijfde kantelveld is het boek terughoudender, zowel de duistere als de hoopgevende kant komen aan bod.

Persoonlijk hecht ik minder belang aan een mogelijke evolutie zoals getoond in The Matrix (machines die de wereld overnemen), maar vrees ik uitdrukkelijk de totalitaire controle die met AI mogelijk wordt.

In het boek gaat er terecht veel aandacht naar de toepassingen in China, waar burgers onder voortdurende surveillantie staan en levensbepalende ’scores’ toegekend krijgen, het zogenaamde sociaalkredietsysteem.

In het Westen loopt het niet zo’n vaart, zij het dat door de politie gebruikte AI aangestuurde gezichtscontroles al verontrustend genoeg zijn. De verklaring? AI functioneert op grond van ‘data’ die heel breed verzameld (eigenlijk gestolen) worden op het net, met als gevolg dat de daarop gebaseerde herkenningsprogramma’s de vooroordelen van hoi polloi[1] weerspiegelen: blank is goed, gekleurd is slecht. Probeer als gekleurde medemens dan maar je onschuld te bewijzen…

De hoopgevende kant is minder makkelijk voorspelbaar, omdat die niet zozeer in rendementstoenames gezocht moet worden, maar wel in nieuwe toepassingen. Zo kan de combinatie van drones en AI aangestuurde landbouwmachines het gebruik van meststoffen en pesticiden veel doelgerichter en dus beperkter maken.

In de medische wetenschap zal de combinatie tussen artsen en AI gunstige gevolgen hebben voor diagnoses en behandelingen. AI aangestuurde huishoudtoestellen gecombineerd met zonnepanelen en thuisbatterij beloven dan weer een uiterst efficiënt energieverbruik.

Veel van deze toepassingen bevinden zich nu al in de testfase, en hoogstwaarschijnlijk volgen er nog een aantal waarvan we het bestaan nog niet kennen.

Vermijd SEP, zie de wereld onder ogen

Aficionado’s van Douglas Adams zullen dit acronym uit het knotsgekke The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy herkennen. S.E.P. staat voor “Somebody Else’s Problem”: “iets wat we niet kunnen zien, of niet zien, of beter nog, iets wat ons brein ons niet laat zien, omdat we denken dat het iemand anders probleem is”.

In zijn besluit merkt Koen Schoors heel terecht op dat onze neoliberaal vermarkte samenleving vol SEP’s zit, die we uiteraard niet opmerken, tot op het moment dat de realiteit ons inhaalt en zelfs ontkenning niet langer werkt.

De heel terechte conclusie van het boek is dat we onze wereld écht onder ogen moeten zien, en vervolgens keuzes kunnen en moeten maken in functie van een transitie die er sowieso aankomt.

Het boek verscheen net voor de Amerikaanse verkiezingen. Sommige veranderingen die toen al bezig waren, kwamen door de verkiezing van Trump in een stroomversnelling, andere werden afgeremd.

Macht wordt nooit zomaar uit handen gegeven, een juiste prijszetting zal moeten afgedwongen worden

Europa zet eindelijk sterk in op onafhankelijkheid – de regionalisering dus, waarbij het belang van hernieuwbare energie en recyclage blijft toenemen. Migratie daarentegen wordt nog meer ingeperkt, terwijl we door de demografische transitie heel dringend mensen nodig hebben om de lege arbeidsplaatsen in te vullen. Bij AI blijft het inderdaad koffiedik kijken, maar dat de impact ervan alleen maar groter zal worden, staat vast.

Al bij al lijkt de glazen bol van Koen Schoors toch drie, vermoedelijk vier betrouwbare voorspellingen opgeleverd te hebben, die hij bovendien in een aangenaam leesbare stijl neergepend heeft.

Maar – er is altijd een maar – de kwaliteit van de vier veranderingen staat of valt met het eerste kantelpunt, het betalen van de juiste prijs voor goederen en diensten.

Koen Schoors. Foto: borgerhoff-lamberigts.be

Ik kan mij helaas een wereld voorstellen die uit grote blokken bestaat, met in elk blok een circulaire economie gekoppeld aan oplossingen voor de vergrijzing, het geheel aangestuurd door de betere versie van AI, zonder dat er wezenlijk veel veranderd is aan de ongelijkheid, met alle gevolgen vandien.

De prijszetting wordt zogenaamd bepaald door de vrije markt – dat mag dan in een ver verleden het geval geweest zijn, tegenwoordig is het een kleine groep zeer kapitaalkrachtigen die daarover beslissen.

Het is dezelfde groep die elke klimaatconferentie overspoelt met haar ‘influencers’, met als resultaat het wereldwijd terugdraaien van maatregelen om de verandering tegen te houden.

Macht wordt nooit zomaar uit handen gegeven, een juiste prijszetting zal moeten afgedwongen worden.

Koen Schoors. Alles wordt anders … en beter. Borgerhoff & Lambrigts, Gent, 2024, 221 pp. ISBN 978 9464 7880 44

 Deze recensie werd overgenomen van Paul Verhaeghe’s Boekenblog. Je kan zijn recensies rechtstreeks volgen door je e-mailadres in te vullen op zijn blog.

Note:

[1] Oud-Grieks ‘de velen’, tegenwoordig sarcastisch minachtend gebruikt voor de gewone mensen, wat ook wordt uitgedrukt met termen als ‘het klootjesvolk’.