15 OPMERKELIJKE VASTSTELLINGEN
EN CONCLUSIES UIT EEN STUDIEREIS MET CURIEUS VLAAMS-BRABANT NAAR FREIBURG  VAN 21 TOT EN MET 24 MEI 2015

(grotendeels gebaseerd op wat
gids Steffen Ries van de Innovation Academy – ries@innovation-academy.de ons
verteld heeft)

INLEIDING

Freiburg telt 219.000 inwoners,
107.000 jobs, en een werkloosheidsgraad van 5,6 procent. De  jobs situeren zich vooral in de sectoren
toerisme, administratie en onderwijs. Aan het hoofd van de stad staat een
burgemeester van de groene partij, die rechtstreeks door de kiezer werd
aangeduid  en 4 gedeputeerden van
verschillende partijen. Freiburg wordt niet bestuurd door een bestuurscoalitie.
Er worden tussen de partijen coalities gevormd per topic.

Belangrijke data in de
geschiedenis van de stad:

-1975: Er ontstaat veel
weerstand tegen bouw van kerncentrales. In Freiburg slaagt men erin de bouw van
een kerncentrale in de regio te voorkomen. Het is het begin van een belangrijke
groene beweging in de stad.

-1986: Als gevolg van de ramp in
Tsjernobyl belandden ook in de regio Freiburg radioactieve deeltjes. De beweging
stelt zich vanaf dan resoluut tot doel het energiegebruik te beperken, bij warmteproductie
ook elektriciteit te produceren (‘cogerenerate’) en hernieuwbare energie op te
wekken.

-2010: Mede als gevolg van de
ramp in Fukushima verliest de staat Baden-Wurtenberg haar aloude conservatieve
meerderheid en komen de groenen in de regering van deze staat. Naar aanleiding
van Fukushima besluit de Duitse regering de kerncentrales op termijn volledig
af te bouwen.

De problematiek van de
kerncentrales heeft derhalve een grote invloed gehad op het milieu- en
mobiliteitsbeleid in Freiburg. Zo is er nog steeds geregeld protest tegen de
Franse kerncentrale in Fessenheim net over de grens op een 20 km van Freiburg, waarvan
de Franse president Hollande beloofd heeft dat ze tegen 2016 de deuren zal
sluiten.

In Freiburg wordt momenteel 8
procent van het energieverbruik hernieuwbaar opgewekt, in heel Duitsland is dat
25 procent. Zonne-energie is in Freiburg thans goed voor 21,2 megawattt, wind
12,9, biogas 7,3 en Hydro 1,4. De stad heeft zich als doelstelling gesteld om
tegen 2030 50 procent CO2-reductie te realiseren in vergelijking met 1992 en
helemaal klimaatneutraal te worden tegen 2050. In 2011 was er al een reductie
van 32,9 procent gerealiseerd en dit terwijl de bevolking alsmaar toeneemt van
195.000 in 1992, tot 219.000 in 2011 en 230.000 in 2030. De CO2-emissie is
vooral afkomstig van woningen en mobiliteit want Freiburg heeft niet zoveel
industrie. Er functioneren overigens verspreid over de stad 4 grote lokale
warmtenetwerken, die samen de helft van de woningen in Freiburg bevoorraden.

Wat nieuwe woningen betreft legt
Freiburg strengere normen op dan de centrale overheid. Nieuwe woningen moeten
‘bijna’ passieve woningen zijn. Er worden ook heel wat initiatieven genomen om
bestaande woningen te renoveren. Het probleem stelt zich vooral voor de naoorlogse
woningen uit 1950-60-70 die snel snel gebouwd werden. De centrale overheid kent
goedkope kredieten toe voor renovaties en lokale en regionale overheden
subsidies. Er worden ook heel wat gebouwen en grote appartementsblokken gerenoveerd.
Een opvallend renovatieproject bijvoorbeeld is dat van het appartementsblok van
het Wilmersdorfstrasse dat 48 woningen telt en in 1970 gebouwd werd. Het gebouw
werd geïsoleerd met 20 cm isolatiemateriaal, de balkons gesloten en voor 256 m2
zonnepanelen aangebracht onder meer op de zijkant van het gebouwd. Het
energieverbruik kon hiervoor worden verminderd van 107 kWh/m2 tot 64,5 kWh/m2.

In Freiburg wordt al het afval
in toenemende mate gerecycleerd. Het recyclagepercentage steeg in de periode
1992-2012 van 25 tot 69 procent. Met het ingezamelde organisch afval werd in
het district Landwasser een biogasfabriek opgestart die warmte levert voor
2.500 gezinnen.    

Inzake mobiliteit was 1972 een
mijlpaal. Het stadsbestuur wou eerst de tramlijnen opdoeken, maar kwam daar na fel
protest op terug. Freiburg zelf baat zijn eigen openbaar vervoersnet uit.
Momenteel telt dat net 36,4 km tramlijn, de buslijnen zijn goed voor 274,3 km. Het
tramnet wordt momenteel nog uitgebreid met een nieuwe lijn in het centrum van
circa 3 km. Trams rijden overdag om 7,5’, bussen om de 15’. Op vrijdag en
zaterdag blijven er ’s nachts 5 buslijnen actief. De trams zijn goed voor een
reizigersaandeel in het openbaar vervoer van 70 procent, de bussen voor 30
procent. Er wordt naar gestreefd in de binnenstad binnen een straal van 300 m
minstens één tram- of bushalte te hebben en daarbuiten minstens één binnen een
straal van 500 m. Het station van Freiburg is een echt multimodale site waar
alle vormen van verkeer bij mekaar komen. Naast passerende treinen, trammen en
bussen staat hier ook een groot gebouw waar men fietsen kan parkeren en huren.
Men kan er ook een fietsplaats reserveren en je fiets laten herstellen. Een
dagkaart voor een fietsplaats kost er 1 euro, een maandkaart 10 en een
jaarkaart 80 euro. Hier is ook het hoofdkantoor voor autodelen gevestigd. In
navolging van het naburige Zwitserland was er in Freiburg ook al zeer vlug – al
sinds 1991 – sprake van carsharing. Momenteel zijn drie maatschappijen op dat
vlak actief.  Autodelers kunnen in heel
Duitsland en Zwitserland terecht voor het lenen van een auto. In 1973 werd in
de binnenstad begonnen met de uitbouw van een autovrije voetgangerszone. Autoverkeer
werd geconcentreerd op enkele invalswegen. Op enkele doorvoerstraten na is
overigens heel Freiburg zone 30. Er is ook werk gemaakt van een netwerk aan
fietspaden. Freiburg telt momenteel ook een tiental fietsstraten waar fietsen
voorrang hebben, men naast mekaar mag fietsen etc…

Riesenfeld en Vauban zijn beide
nieuwe wijken die in de jaren ’90 gebouwd werden. Ze worden beiden middendoor
gesneden door een tramlijn die een snelle, directe verbinding geeft met het
centrum van Freiburg. In deze wijk zijn alle diensten aanwezig van kinderopvang
tot winkels… Riesenfeld telt 11.000 inwoners en is circa 75 ha groot. 25
procent van de woningen is sociaal. Er werden verspreid over 500 m drie
tramhaltes aangelegd en het duurt slechts 20’ voor je met de tram in het
centrum van Freiburg bent.

Vauban is 38 ha groot en werd op
het einde van de ’90 gebouwd op de plaats waar een Franse militaire kazerne
stond. Het gebied werd onderverdeeld in een ‘groen’ en ‘rood’ gedeelte. Ook
hier zijn drie tramhaltes, die zich situeren op maximum 200 meter van woningen.  Al bij de opmaak van de eerste plannen voor
de uitbouw van Vauban waren heel wat bewuste inwoners betrokken die
beleidsparticipatie eisten. Omdat ze ervan overtuigd waren dat in deze wijk
slechts een beperkt aantal bewoners een auto zouden bezitten wilden ze ‘in het
groene gedeelte’ geen parkeerplaatsen aan woningen. De straten in dit groene deel
zijn smal. Inwoners kunnen er hun wagen slechts korte termijn laten staan. Parkeerplaatsen
worden er immers aanzien als een verspilling van publieke ruimte. Ter
compensatie werden enkele grote parkeergarages gebouwd. Inwoners van het groene
deel met een auto zijn verplicht hier een parkeerplaats aan te kopen en er hun
auto te parkeren. Bezoekers worden doorverwezen naar de middenweg (‘de
Vaubanallee’ waar de tram rijdt). Doordat de auto niet voor de deur staat wordt
ie in de praktijk ook minder gebruikt. Omdat de plannenmakers echter niet
geloofden dat er op termijn niet meer parkeerplaatsen nodig zijn werd een
reserveterrein voorzien dat door de niet-autobezitters diende aangekocht te
worden voor een bedrag van 3.700 euro per persoon. Dit bedrag dient gestort op
de rekening van ‘de Association for Car-Free Living’. Op het gebied zal
eveneens een parkeergarage worden gebouwd indien er hiertoe behoefte bestaat. De
aankoop van een parkeerplaats in de parkeertoren kost 20.000 euro. Eind 2007
hadden 1.000 gezinnen een dergelijke parkeerplaats, terwijl 420 anderen een
participatie genomen hadden in de ‘car-free’-associatie. Ook in deze wijk zijn
er vanzelfsprekend deelauto’s beschikbaar.

OPVALLENDE VASTSTELLINGEN

1.BURGERPARTICIPATIE LEVERT
OPMERKELIJKE RESULTATEN OP

Dat de Vaubanwijk vandaag
wereldberoemd is – met onder meer een speciale stand op de wereldtentoonstelling
in Shanghai in 2010 – is voor een groot deel te danken aan het feit dat de
lokale overheid bij het ontwerpen van de wijk ingegaan is op een aantal
verzuchtingen van bewoners zoals

-het weren van geparkeerde
auto’s in het groene gedeelte, waarbij de niet-autobezitters ingingen op de eis
van de plannenmakers om een reservegebied aan te kopen waar een parkeertoren
(tot 470 plaatsen) kan worden gebouwd als de behoefte aan geparkeerde auto’s
zou groeien

-het behoud van Haus037 in het
centrum van de wijk, dat thans onderdak biedt aan cafetaria, vergaderlokalen,
kinderopvang en dergelijke. Ook het plein voor dit pand werd behouden. Hier
worden momenteel markten en dergelijke georganiseerd worden. Dit hele complex
is thans heel belangrijk voor de sociale contacten

-de bewoners verenigd in SUSI en
een studentenvereniging slaagden er ook de overheid te overtuigen een tiental
oude militaire huizen te mogen behouden en renoveren. SUSI creëerde hier 45
appartementen. Het studentencomplex biedt plaats aan 600 studenten. Op een van
de woningen staat de wereldberoemde tekening van Pippi Langkous en de tekst
“wir machen die welt, wie sie uns gefelt

De toenmalige SPD-burgemeester
was in de discussies vooral bezorgd over het feit dat de verkoop van het hele
complex door de toegevingen aan de bewonersgroepen onvoldoende geld in het
laatje zou brengen om de wegenaanleg en andere infrastructuur te financieren,
maar gaf uiteindelijk toch toe.

De bewoners organiseerden zich overigens
al in een vrij vroeg stadium. In 1992 vertrokken de Franse militairen. In 1993
besloot Freiburg hier een nieuw stedelijk gebied te ontwikkelen en in 1994 werd
een competitie georganiseerd voor opstellen van een ontwikkelingsplan. Al in
1995 wordt het Forum Vauban Association opgericht dat namens de
kandidaat-bewoners gaat onderhandelen met het stadsbestuur. In 1993 waren
studenten en SUSI overigens al begonnen met de verbouwing van een tiental
militaire barakken.

2.OPMERKELIJKE INITIATIEVEN OP
VLAK VAN HERNIEUWBARE ENERGIE

De gebouwen in Vauban worden
bijna volledig voorzien van energie voor verwarming en warm water door middel
van een lokaal warmtenet dat gevoed wordt met een WKK-installatie waarbij
ondermeer houtmateriaal (‘wooden chips’) als biomassa gebruikt wordt. De
elektriciteit die in dit proces wordt opgewerkt gaat naar het publieke net.

Er wordt in deze wijk ook volop
geëxperimenteerd met hernieuwbare energie. Zo werd in een van de appartementen
geprobeerd om gas te produceren voor de keuken via een ondergrondse
biogascentrale die werkt op GFT-afval en het toiletafval in het appartement.
Volgens onze gids zou het project in Vauban mislukt zijn. Een gelijkaardig
experiment elders lukte wel.

Wereldwijd bekend is de
Heliotroop, het draaibare zonnehuis van architect Rolf Disch uit 1994 en het
eerste gebouw ter wereld dat meer energie (5x zoveel) opwekt dan het verbruikt.
Doordat het huis ongeveer 400° om haar eigen as kan draaien kan optimaal
gebruikt gemaakt worden van de positie van de zon. In de lente en de herfst
draait het huis met haar voorkant met de zon mee, in de zomermaanden zorgt het
draaiend mechanisme ervoor dat de zon zoveel mogelijk vermeden wordt. Het huis
staat dan met haar goed geïsoleerde achterkant naar de zon gericht waardoor er minder
gekoeld moet worden. Door het groot oppervlak aan ramen kan zeer efficiënt
gebruik gemaakt worden van lichtinval. Naast zonnecollectoren op de gevel staan
er op het dak 54m2 zonnecellen gepositioneerd die meedraaien met de zon en
daardoor tot 40 procent meer opbrengen dan vaste zonnepanelen. Het huis is met
een skelet van hout en driedubbel glas bovendien super geïsoleerd.

Ook opmerkelijk de 4 kleine windturbines
die we zagen op dat hotel Victoria in het centrum van Freiburg. Op het dak van
het hotel liggen er PV-panelen die gezamenlijk 20kWp genereren voor het hotel.
De windturbines genereren elk 0,5 kW. De kamers worden gekoeld met een systeem
dat warmte uitwisselt met grondwater. De bron die koude levert zit 23m
diep.  De warmte gaat de grond in via een
tweede put op 12m diepte. Voor warm water zorgt een bio-massa-installatie op
basis van houtpellets in de kelder.

3.BURGERS LATEN PARTICIPEREN IN
HERNIEUWBARE ENERGIEPROJECTEN

Al zeer vlug heeft men in
Freiburg de burgers laten participeren in investeringen in hernieuwbare
energie. Meest opvallend is het voetbalstadion van Freiburg waar ten tijde van
de vernieuwing van het dak in 1995 ook 2.300 m2 zonnepanelen geplaatst werden.
De elektriciteitsproductie van deze zonnepanelen is ongeveer gelijk aan het
verbruik van het stadion. Voetbalfans kregen de mogelijkheid om tegen 1.500
mark een aandeel te kopen in deze investering. Naast het rendement kregen ze
prioriteit bij de aankoop van abonnementen evenals een korting hierop.

4. HET GROTE SUCCES VAN DE
‘BAUGEMEINSCHAFTEN’

Opvallend in Freiburg en de rest
van Duitsland is het groot aantal ‘baugemeinschaften’. In Freiburg wordt hun
aantal geschat op 1.000 appartementen verspreid over een 150-tal projecten. In
Vauban en Riesenfeld gaat het telkens om een 15-tal projecten. Dergelijke
projecten worden door een aantal gezinnen samen gerealiseerd. Dit heeft vele
voordelen. Er kan hierdoor bespaard worden vermits je eenzelfde architect hebt
voor het ganse project, gemeenschappelijke muren en dergelijke. Men bepaalt de
hele ontwikkeling samen, je kent je buren op voorhand en kan ze ook in zekere
zin selecteren… Uit een bevraging blijkt dat de kostprijs voor 26 procent
meetelt bij de keuze voor een dergelijk project, de deelname aan de planning
voor 24 procent, het aangename concept voor 20 procent, de kennis van de buren
voor 15 procent en de positieve indruk van de architect voor 15 procent. Als
het gaat om gronden van de overheid worden deze in de praktijk goedkoper dan de
marktprijs verkocht. De overheid geeft de betrokkenen ook een optie van één
jaar om alles goed voor te bereiden en het risico als het niet zou lukken te
beperken

5.HET AANTREKKELIJKE VAN
COOPERATIEVE GENOVA

De cooperatie Genova (www.genova-freiburg.de) realiseerde op
Vauban verspreid over twee gebouwencomplexen in totaal 73 woningen. Het ene
complex bevat 36 woningen, waarvan 31 huur- en 5 eigendomswoningen, het tweede
telt 37 woningen, waarvan 18 huur- en 19 eigendomswoningen. Er zijn ook
gemeenschappelijke ruimten om te vergaderen en een gemeenschappelijke tuin en
materiaal. Een aandeel van Genova kost momenteel 520 euro. Wie een woning wil
huren moet 60 aandelen kopen. Dit bedrag krijgt men integraal terug als men de
woning terug verlaat. De huurder moet ook 7,5 euro per m2 huur betalen, een
bedrag dat sinds de start rond 2000 niet gewijzigd is, in tegenstelling tot de
huurgelden in de omgeving die wel fors gestegen zijn. Huurders die meer
aandelen kopen moeten minder huur betalen. Doordat de coöperatie financieel
goed boert heeft zij ondertussen enkele sociale maatregelen genomen zoals een
verlaging van de huur voor 65-plussers die hier al minstens 12 jaar wonen.  Men heeft onderdak geboden aan een dakloze
vrouw en is dat ook van plan voor een migrantenfamilie. De woningen kunnen qua
oppervlakte verbouwd worden zodat wie bijvoorbeeld door verhuis van kinderen plots
te groot woont een kamer kan afstaan aan zijn buur of een achterkamer aan
iemand die een kantoor nodig heeft om te werken.

6.OPVALLENDE AANWEZIGHEID VAN
GROEN IN DE STRATEN

-Er is een opvallend grote
aanwezigheid van bomen in de straten van Freiburg. Vauban is 38 ha groot en
daarvan is liefst 5,4 ha ingenomen door groen. 20 ha wordt ingenomen door woningen,
4,5 ha door  handel, 1,7 ha door publieke
ruimte en 9,6 ha door straten.

-Riesenfeld is circa 75 ha  groot. Het hele gebied telt 9,5 ha groen
(13,2 procent), 36,5 ha woningen (50,4 procent), 19,8 ha straten (27,4 procent)
en 6,5 ha publieke ruimte (9 procent).

-Opmerkelijk ook is dat men
bijvoorbeeld bij de bouw van de nieuwe wijk Vauban er uitdrukkelijk voor
geopteerd heeft om de oude – meer dan 60 jaar oude – bomen voor het grootste
deel te behouden wat deze wijk meteen een authentiek karakter gaf.

7.OOK BEDDINGEN VAN TRAMLIJNEN
ZIJN VAAK GROEN   

Op vele plaatsen in de stad
lopen de trambeddingen in een groen grastapijt. Dit heeft verschillende
voordelen. We hebben het zelf enkele keren kunnen vaststellen dat een
grasstrook de geluidshinder sterk beperkt. Ook de trillingen worden beperkt
doordat het gras vibraties beter opvangt dan een verharde ondergrond. Een
grasstrook biedt voorts betere mogelijkheden voor de infiltratie van
hemelwater. Het komt tot slot vanzelfsprekend ook het uitzicht ten goede.

8.HET GROTE SUCCES VAN HET
MAANDTICKET VOOR HET OPENBAAR VERVOER

Het enorme succes van het
openbaar vervoer in de regio Freiburg wordt onder meer toegeschreven aan de
simpele en goedkope ticketing. Al sinds de jaren ’90 werd onder druk van het
stadsbestuur van Freiburg, dat het openbaar vervoer in de stad beheert, een Regio
(Umwelt) Karte ingevoerd waarmee je onbeperkt met het openbaar vervoer kan
reizen in een straal van 50 a 60 km rond Freiburg, meer bepaald in het gebied
tussen Frankrijk en het Zwarte Woud. Vooral het maandticket dat 38 euro kost is
zeer populair. Het ticket kan gebruikt worden op 90 lijnen van 17 publieke en
private vervoersmaatschappijen die samen goed zijn voor 2.850 km. Deze tickets
zijn bovendien overdraagbaar aan anderen. Door de goedkope prijs is is er in
Freiburg geen sprake van goedkopere of gratis sociale tickets, al dringen
bepaalde groepen daar wel op aan. Het openbaar vervoer in Freiburg is op die
manier liefst voor 88 procent kostenefficiënt. Nadat dit uniek ticket in 1991
werd ingevoerd transformeerden in het eerste jaar 28.500 autoritten over naar
het openbaar vervoer.

9.HET SUCCES VAN DE AUTOVRIJE
BINNENSTAD

In 1973 werd in de binnenstad
ook begonnen met de uitbouw van een autovrije voetgangerszone. Deze is thans 50
a 60 ha groot en is enkel toegankelijk voor taxi’s, voor bewoners en
leveringen. Rond de binnenstad zijn enkele parkeergarages gebouwd met in totaal
4.000 plaatsen met directe toegang tot het autovrije gedeelte. Verderop zijn er
nog eens 3.000 parkeerplaatsen beschikbaar in garages bij locaties van openbaar
vervoer. De autovrije binnenstad is commercieel duidelijk een groot succes want
– voor zover we konden zien – is er nergens sprake van leegstand.

10.MODAL SPLIT

Door al die inspanningen op vlak
van openbaar vervoer is er de afgelopen 
decennia een modal split gerealiseerd. In de periode 1982-99 daalde het
aandeel verplaatsingen als voetganger van 35 tot 24 procent, de fiets won van
15 tot 28 procent, het openbaar vervoer van 11 tot 18 procent, terwijl het
autoverkeer daalde van 38 tot 29 procent (als bestuurder van 29 tot 23, als
passagier van 9 tot 6). Freiburg telt thans 35 auto’s per 100 inwoners
(kinderen inbegrepen), in de wijk Riesenfeld is dat 28,5 op 100 en in Vauban 16
op 100.

11.GEEN WINKELSHOPPINGCENTRA

Om de binnenstad aantrekkelijk
te houden en het autoverkeer te beperken besliste het stadsbestuur om paal en
perk te stellen aan shoppingcentra. Er is een shoppingcentrum met enkele grote
winkels in het centrum van de binnenstad en ook een buiten de stad, maar wel
gelegen in een dicht bevolkt gebied. Het is ongetwijfeld door dit beleid dat
tal van gezellige, authentieke winkeltjes hebben de kop boven water hebben
kunnen houden.

12. DIRECT GOED OPENBAAR VERVOER
VOORZIEN BIJ DE UITBOUW VAN NIEUWE WIJKEN

Bij de uitbouw van de nieuwe
wijk Riesenfelt heeft de overheid er voor gezorgd dat er bijna van meet af aan
goed openbaar vervoer aanwezig was om te vermijden dat de inwoners na verhuis
naar deze wijk zich genoodzaakt zouden zien om een eerste of tweede wagen aan
te kopen.  De tram reed er al in 1997
toen er nog nauwelijks 1.000 mensen woonden. In Vauban reed de eerste tram pas in
2006.

13. TRAMS RIJDEN SNEL

Opvallend is dat de trams in
Freiburg snel optrekken, een forse snelheid aanhouden en nauwelijks moeten
stoppen voor verkeerslichten. Ze rijden met uitzondering van het
voetgangersgedeelte in de binnenstad ook steeds in een eigen bedding. Met
uitzondering van de heel drukke kruispunten is er overal
verkeerslichtenbeïnvloeding. De aanstormende tram zorgt er al enkele honderden
meters op voorhand voor dat de verkeerslichten op groen slaan. Dit alles zorgt
voor snelle verbindingen.

14.PARKEERTORENS HOUDEN
GEPARKEERDE WAGENS UIT DE BUURT

In het groene gedeelte van de
wijk Vauban mag er niet continu geparkeerd worden. De eigenaars van een auto
zijn verplicht een parkeerplaats aan te kopen in een van de parkeertorens aan
het uiteinde van de wijk en moeten daar hun auto te stallen. Men mag er wel even
parkeren om goederen te leveren of iets op te halen. Bezoekers kunnen terecht
op de centrale Vaubanallee waar ook de tram rijdt. Dit beleid resulteert in zo
goed als autovrije, groene omgeving waar kinderen onbezorgd kunnen spelen.
Elders in Freiburg doet men beroep op grote ondergrondse parkeergarages en dit
steevast in de buurt van een tramhalte.

15.NIET ALLES IS TOEGESTAAN VOOR
FIETSERS IN DE BINNENSTAD

Heel opvallend waren de borden
in enkele straten van de binnenstad die het parkeren van fietsen verbieden.
Deze borden werden onder meer geplaatst bij haltes van trammen om te
verhinderen dat geparkeerde fietsen in- en uitstappende reizigers
hinderen. 

Luc Vanheerentals