Op vrijdag 24 augustus 2012 om 4u39 werd de brandweer van Burbach, bij de Duitse stad Saarbrücken, opgeroepen voor een uitslaande woningbrand. Een man van 28 en zijn vrouw konden gered worden, de baby van elf maanden ook. Maar vier kinderen tussen drie en zeven bleven in de vlammenzee.

Een officiële persverklaring kwam er niet, uit schroom of schuld misschien? De bevoegde instanties ontdekten dat een kaars de oorzaak van de brand was. Een kortsluiting was uitgesloten: het lokale energiebedrijf had de stroom in de mansardewoning afgesloten. Brandweer en politie bevestigden op de avond van de ongeluksdag dat het kroostrijke gezin het zonder elektriciteit moest doen. Wie niet betaalt, niet maalt. Zo gaat dat in de vrije energiemarkt.

Theelichtjes in de plaats van stroom

De liberalisering van de energiemarkt heeft ons een nieuw woord opgeleverd: ‘energiearmoede’. In heel het Europese continent is het voor veel mensen knokken om de stijgende energieprijzen te kunnen betalen: vooral gezinnen met een laag inkomen, gepensioneerden en eenoudergezinnen betalen zich blauw aan verwarming en verlichting.

Hoe lager het inkomen, hoe zwaarder de elektriciteits- en gasfactuur doorweegt in het gezinsbudget. En wie niet kan betalen, wordt door energiebedrijven als klant geschrapt. ‘Gedropt’ heet dat in het kille jargon van de sector.

Energiearmoede is een groot taboe. In de databanken van de Europese Commissie vindt u wel hoeveel hotelbedden bezet zijn en hoeveel koeien op Europese weiden grazen. Maar hoeveel mensen in moeilijkheden komen door hun energiefactuur, dat komt u niet precies te weten.

Op Europese tops schuifelen ministers ongemakkelijk in hun lederen zetels als energiearmoede nog maar ter sprake komt, ergens tussen het gebakken nieroogkreeftje met ganzenlever en de oesters met gepocheerde kwarteleitjes. Hoezo, energiearmoede? Er is toch niets om ons zorgen over te maken? De vrije markt zal toch “de levering van elektriciteit verzekeren voor alle klanten en de ouderen en kansarmen beschermen”? Was het maar waar.

In werkelijkheid zijn ze met vijftig miljoen, de energiearmen in Europa. Het Europees Economisch en Sociaal Comité (het EESC), een adviesorgaan waarin werkgevers, vakbonden en NGO’s een zitje hebben, pleit ervoor “van energiearmoede een nieuwe maatschappelijke prioriteit” te maken.

Het EESC schat dat 21 procent van de Europese bevolking er niet in slaagt het huis op een aanvaardbare temperatuur te houden, en dat 7 procent niet in staat is de energierekening te betalen. En het gaat van kwaad naar erger, waarschuwt het EESC.

“De economische crisis heeft geleid tot 25 miljoen werklozen. De prognoses stemmen niet tot veel optimisme. De lonen stagneren of dalen. Er wordt bespaard op sociale uitkeringen en overheidsdiensten. Dat alles heeft een zorgwekkend perspectief gecreëerd voor huishoudens die het meest te lijden hebben onder groeiende energielasten.

Al ijsberend de winter door

“De liberalisering van de energiemarkt bracht geen oplossingen, integendeel zelfs.”

Dat schreef ‘Energie & Armoede’, een langlopend project van Samenlevingsopbouw Antwerpen, in 2006 in zijn allereerste nieuwsbrief. “De Vlaamse minister voor Energie joeg de liberalisering er in een razend tempo door. Voor de soms waanzinnige en onmenselijke gevolgen voor de klanten had de overheid minder (of geen?) oog.”

De tweemaandelijkse nieuwsbrief van ‘Energie & Armoede’ zou verplichte lectuur moeten zijn voor energieministers en Electrabel-bestuurders. Je leest er getuigenissen uit de onderbuik van de samenleving, verhalen als dat van E. uit L, een alleenstaande moeder met drie kinderen.

“Het vriest en sneeuwt. Mijn inkomen is veel te laag om mijn energiefacturen te betalen. Ik leef onder bewindvoering en krijg wekelijks 100 euro leefgeld voor mezelf en mijn drie kinderen. Van dat leefgeld moet ik ook mijn energiefacturen betalen. Ik ben gedropt door mijn leverancier. Op 8 december 2010, midden in de koude winterperiode, worden budgetmeters geplaatst voor gas en elektriciteit. Ik kan mijn kaart maar af en toe opladen. Om ons in de koude een beetje te behelpen, halen we matrassen en dekens naar beneden, naar de woonkamer. We verwarmen ons aan de houtkachel. Hout kunnen we gelukkig bij mijn ouders halen.”

Mensen met betalingsmoeilijkheden worden door callcenters van energiebedrijven van het kasje naar de muur gestuurd. ‘Energie & Armoede’ schrijft: “De meeste leveranciers reageren niet op brieven en zijn telefonisch enkel bereikbaar via dure 078-lijnen. Vaak zijn er heel wat telefoontjes of brieven nodig om fouten recht te zetten. Gemaakte afspraken worden niet nagekomen.”

Conflicten met leveranciers raken niet opgelost en ingewikkelde dossiers waarin fouten moeten worden rechtgezet, lopen vast. Zo groeien betalingsproblemen uit tot schuldenbergen die veel gezinnen doen bezwijken.

105.000 Vlaamse gezinnen hadden in 2011 een afbetalingsplan lopen bij Electrabel & co. Maar liefst een derde van deze betaalplannen werd niet correct nageleefd. Dikwijls omdat het plan te streng was.

“Achterstallige rekeningen moeten vaak binnen een heel beperkte periode, bijvoorbeeld drie of zes maanden, afbetaald worden. Daardoor worden de af te betalen bedragen onrealistisch hoog”, schrijft ‘Energie & Armoede’.

Status: gedropt

Met meer dan 72.000 zijn ze vandaag al, de gezinnen die hun leveringscontract opgezegd zagen door Electrabel & co, bijna altijd vanwege wanbetaling. Elk jaar komen er 10 procent gedropte klanten bij. “Door de economische crisis hebben veel Vlamingen het extra moeilijk om hun energiefacturen te betalen”, zegt Simon Van Wijmeersch, woordvoerder van Eandis.

Wie gedropt wordt, zoekt best snel een nieuwe leverancier. En duimen maar dat je niet op de zwarte lijst terechtkomt. Want wie gedropt wordt, krijgt de woorden ‘switch na drop‘ achter zijn naam staan en eens je dat etiket krijgt opgeplakt, raak je dat maar moeilijk kwijt.

Energieleveranciers weten dat je een slechte betaler bent en kunnen je botweg weigeren of een waarborg vragen, vaak een veelvoud van het bedrag op de tussentijdse facturen. Dat is niet haalbaar voor wie een beperkt budget heeft. Geschrapte gezinnen vinden zo moeilijk een nieuwe leverancier op de vrije energiemarkt.

Gedropte verbruikers die niet binnen de twee maanden de switch naar een nieuwe leverancier kunnen maken, krijgen elektriciteit en gas van de netbeheerder (Eandis of Infrax). Nu ja, dat ‘krijgen’ is een groot woord. De tarieven zijn peperduur.

‘Sociale leveranciers’ worden Eandis en Infrax officieel genoemd, omdat ze stroom leveren aan gedropte klanten. Maar hun tarieven zijn allerminst sociaal. Een gedropt gezin uit Gent betaalt bij Eandis gemiddeld 959 euro voor elektriciteit. Dat is 100 euro meer dan het allerduurste commerciële tarief op de markt, en meer dan dubbel zoveel als het sociaal tarief, dat 483 euro kost. Hallucinant! Tenzij ze recht hebben op het sociaal tarief, krijgen gedropte klanten het allerduurste elektriciteitstarief aangerekend.

En hou je vast: daar zit een logica achter. Volgens de netbeheerders moeten de peperdure tarieven gedumpte consumenten ‘aanmoedigen’ om opnieuw de stap te zetten naar de vrije energiemarkt. Geen wonder dat zoveel mensen in de miserie zitten. Gezinnen die hun energiefactuur niet kunnen betalen, krijgen van hun netbeheerder facturen … die nog duurder zijn. Het begin van een schuldenspiraal.

Wie gedropt wordt door Electrabel & co, en ook zijn dure netbeheerder niet meer kan betalen, krijgt thuis een budgetmeter geïnstalleerd. In België moeten in 2013 al honderdduizend gezinnen leven met een budgetmeter. Die werkt met voorafbetaling: je moet eerst je kaart opladen om energie te kunnen gebruiken.

Is het geld op, dan wordt de gaskraan dichtgedraaid en de stroomvoorziening tot het strikte minimum afgeknepen. De armen leven in het donker, schreef de dichter al.

Op het einde van dit hoofdstuk past een dringende aanbeveling. Ze komt van Samenlevingsopbouw Antwerpen en is bestemd voor de Vlaamse regering.

“Wij bepleiten de invoering van een nieuw grondrecht, het recht op energie, te begrijpen als een gegarandeerde en toereikende levering van de nutsvoorzieningen elektriciteit en gas en water. Nog altijd worden in Vlaanderen gezinnen volledig afgesloten. Nog meer gezinnen worden de facto afgesloten: een gezin dat geen geld heeft om de budgetmeter op te laden, wordt in de praktijk gedwongen zichzelf af te sluiten. Daarom roepen wij de Vlaamse overheid op resoluut te kiezen voor een beleid waar afsluiting, ook zélfafsluiting, onmogelijk is!”

Het is een kleine stap, maar veel te groot voor de Vlaamse overheid.