Opinie, Nieuws, Wereld, Economie, Neoliberalisme, Jeanineuropa -

Tegen de hegemonie van het neoliberalisme

"Het neoliberalisme is zo tot in de poriën van onze maatschappij, ook in onze geesten, doorgedrongen, dat we het niet meer zien. Of we beschouwen dat alles als noodzakelijk, als de gang van de wereld. TINA, There is no alternative. Daarom zal het moeilijk te overwinnen zijn", zegt cultuurfilosoof Lieven De Cauter in de inleiding van L!nt, het tweejaarlijks symposium van vzw Demos.

zondag 11 december 2011 15:06
Spread the love

Op dinsdag 13 en woensdag 14 december organiseert Demos vzw haar tweejaarlijks symposium L!nt, in samenwerking met Stad en OCMW van Kortrijk. Dit jaar in de Budascoop te Kortrijk. Het symposium bevat zes thema’s, telkens met een mix van visie, beleid en praktijk, en wordt in goede banen geleid door zes dagvoorzitters. Registratie online is vereist.

Het eerste thema op L!nt is TINA. ‘There is no alternative’ was een slogan van Margaret Thatcher. De organisatoren bedoelen er de actuele economische logica mee die vandaag alles schraagt, en de verzakelijking waar men niet onderuit lijkt te kunnen. Financiële crisis en besparingen, snoeien, meten en verantwoorden.

Kunnen we louter volgen of moeten we juist het verschil kunnen maken? En hoe: kerntaken of juist veel breder gaan? Zoals Susan George voorhoudt: TATA (There Are Thousands of Alternatives).

Eén van de keynote-sprekers voor TINA is Lieven De Cauter. Als proevertje voor het symposium volgt nu zijn inleiding.

Deel I : Het neoliberalisme dat zelfs het kapitalisme in gevaar brengt

Het neoliberalisme is de dominante ideologie van deze tijd, maar ook de kern van de organisatielogica van onze wereldorde op alle niveaus; kortom het neoliberalisme is ‘hegemonisch’. Hegemonie is, met dank aan Gramsci, niet overheersing door geweld, maar governance via een ideologie die alomtegenwoordig is; die door iedereen verinnerlijkt wordt, ook door haar slachtoffers, en zelfs door haar tegenstanders.

Het nieuwe kapitalisme is complex, maar zijn ideologie is kinderlijk simpel. Het basistheorema vatte Foucault die al in 1979 een cursus wijdde aan het neoliberalisme – gepubliceerd als  Naissance de la biopolitique –  als volgt samen: de hele wereld, van ecomomische activiteiten tot culturele activiteiten, van het internationale niveau tot het buurtniveau, van staten tot gezinnen – de hele wereld wordt opgevat als een verzameling bedrijven.

Alles is economisch, dus alles is een bedrijf. Of in de woorden van Foucault: ‘Het is deze vermenigvuldiging van de vorm “bedrijf” binnen het sociale weefsel, die, denk ik, de inzet vormt van het neoliberalisme. Het komt er op aan om van de markt, de concurrentie en dus van het bedrijf, wat men zou kunnen noemen de vormgevende kracht van de maatschappij te maken’ 

Deze opvatting is via de economie, als zogenaamd objectieve, neutrale wetenschap, maar in werkelijkheid een door en door ideologische discipline, doorgedrongen in zowat alle vormen van politiek, iedereen heeft dat axioma aanvaard. Daarom is de politiek de slaaf geworden van de economie.

Op het basistheorema dat alles een bedrijf is, entte zich, dixit Ricardo Petrella, een ware theologie met een heilige drievuldigheid: privatisering, deregulering, flexibilisering. Het neoliberalisme is bestand tegen de feiten en totaal ongevoelig is voor empirisch argumenten.

Indien privatisering niet werkt… privatiseer meer. Indien deregulering niet werkt: dereguleer meer. Indien flexibilisering niet werkt, flexibiliseer meer. Of iets moeilijker, maar nog juister: socialisering van de kosten, privatisering van de winsten.

Electrabel is voor ons een schoolvoorbeeld. De Belgische belastingbetaler heeft de kerncentrales gefinancierd, die zijn dan geprivatiseerd, verkocht aan een buitenlandse holding voor een zacht prijsje en nu weigert die buitenlandse holding correcte belastingen te betalen op zijn giga-winsten. We stonden erbij en keken ernaar.

Gaat het mis? Met de banken bijvoorbeeld, socialiseer de kosten nog meer, en privatiseer de winsten nog meer. Wij moeten de banken keer op keer redden, maar de CEO’s blijven mega-weddes en bonussen opstrijken. Fortis, Dexia, KBC… dat is wat we op wereldschaal meemaken.

En de belastingsbetalers, de 99 %, niet alleen van de Amerikaanse belastingsbetalers, maar de 99% van de hele wereldbevolking, betaalt de rekening. Erg simpel. Wie het neoliberalisme heeft begrepen, heeft ook de essentie het complexe neokapitalisme begrepen.

Het neoliberalisme is zo radicaal dat het zelfs het kapitalisme in gevaar brengt. Dat is deze crisis. Neoliberalisme staat voor een extreme vorm van kapitalisme.  En laat het nu net dat neoliberalisme zijn dat sinds dertig jaar het schone weer maakt, én in de economie sinds von Hayek en Milton Friedmann, (geen economen, maar ideologen), én in de wereld van de politiek vanaf Reagan en Thatcher.

Het is een ideologie die ‘tweede natuur’ is geworden: het wordt voorgesteld als de natuurlijke, noodzakelijke gang van zaken. Dat is de betekenis van de slagzin: TINA, There is no alternative. Maar het is utopie, die drijft op leugens en illusies.

Dat het neoliberalisme een utopie is, wordt duidelijk in de utopisch boeken van Ayn Rand (the fountainhead en Atlas shrugged), waarin de maatschappij gebaseerd is op egoïstische ambities, geleid door Uebermemschen, de ondernemers. Het is een sekte met discipelen, zoals Alan Greenspan, die een leerling was van Rand. En die sektarische visie heeft via Reagan and Tatcher de wereld veroverd.

Zelfs een neoliberaal van het eerste uur, Paul de Grauwe, heeft dat begrepen en trekt nu in kranten van leer tegen “de marktfundamentalisten”. Zoals het fascisme of stalinisme als gevaarlijke utopieën zijn ontmaskerd, zo komt misschien ooit de dag dat ook het neoliberalisme beschouwd wordt als een gevaarlijke vorm van extremisme.

Dat is wat we moeten leren inzien: het neoliberalisme is een sektarische, extremistische utopie. Men leze daarover het prachtige boek van Hans Achterhuis, ‘De utopie van de vrije markt’ . Maar helaas het is een filosofisch boek, de effecten van het neoliberalisme staan er niet in beschreven. Daarvoor moet men andere boeken lezen, zoals Naomi Kleins boek over de opkomst van het catastrofekapitalisme, ‘The shockdoctrine’ . Maar men kan ook gewoon rondkijken.

Deel II : Het neoliberalisme als ramp op alle schalen

Wat heeft de vermarkting en privatisering van alles, het merchandising van alle cultuur en het ‘vermangementen’ van alle bedrijven en instellingen, de transformatie van instellingen tot bedrijven, wat heeft kortom het neoliberalisme aangericht? Catastrofes op alle niveaus. Op alle fronten springt het in het oog: het neoliberalisme is een ramp op alle schalen.

Beginnen we op macro-niveau. Wat doet het neoliberalisme met de planeet? Voor de planeet is de verslaving van het neoliberalisme aan de groei levensbedreigend. Het kapitalisme berust op groei, het neoliberalisme is nog meer verslaafd aan groei, omdat door de ‘financialisering’ een speculatieve economie boven de reële economie moet draaiende gehouden worden.

Of nog: in een economie van aandeelhouders moet er veel kunnen worden afgeroomd, dus winst en groei staan meer dan ooit centraal. De korte termijn is dominant. Terwijl de mensheid, met het oog op opwarming van de aarde zou moeten leren denken in aeonen, in eeuwen, in een geologische tijd, draait de gedigitaliseerde, speculatieve economie op microseconden.

Ten derde is er de privatisering van gemeengoed, van de commons. Denken we aan de patentering van zaaigoed (van granen, maïs, aardappelen), door multinationals Monsanto en BASF. De strijd voor de planetaire commons, en ook de commons van de kennis in de kenniseconomie, is een van de belangrijkste strijdpunten van de eenentwintigste eeuw. 

Dan is er de dualisering van de wereld: door de afbouw van de welvaartstaat en de afbouw van allerlei internationale controlemechanismen, is de tegenstelling tussen arm en rijk verscherpt. Deze logica van dualisering speelt op alle schaalniveaus, van de planetaire schaal, over de stedelijke schaal tot het bedrijfsniveau.

Op planetaire schaal is er de tegenstelling tussen Noorden en Zuiden, bijvoorbeeld tussen Europa en Afrika. Deze wordt zichtbaar op pijnpunten als de muur van Ceuta, een muur die een scheidingslijn trekt met het hoogste verschil in welstand ter wereld.

Ceuta is een welvarende Spaanse stad op Marokkaans grondgebied en de dorpjes aan de overkant zijn slums. Maar die tegenstelling is ook doorgedrongen in onze steden: de daklozen, de migranten, de mensen zonder papieren, de verborgen armoede. En ook in onze bedrijven is de spreidstand van de weddes, tussen zeg maar de poetsvrouw en de CEO, exponentieel toegenomen. Hoelang zullen we dit nog aanvaarden? 

Op midden-niveau: management is een ramp. Denk aan de spoorwegen. Je kan aan een kind uitleggen dat wanneer sporen, treinen en gebouwen onder drie aparte holdings vallen, het wel mis moet lopen. En de overhead van drie kaders maakt het geheel zo topzwaar dat het op zich al een verkwisting is.

Privatisering was een ramp voor het Engelse spoor, een ramp voor het Nederlandse (ik schat dat NS één op vijf treinen gewoon improviserend aflast, dat was vroeger ondenkbaar), maar toch gaan we ermee door. Waarom? Omdat … het neoliberalisme hegemoniaal is. Omdat het bestand is tegen empirie, mislukkingen zijn geen tegenargumenten.

En de beslissingen worden altijd elders genomen, we kunnen niet anders dan privatiseren zeggen onze politici want… Europa. En inderdaad, alle richtlijnen uit de EU zijn wezenlijk neoliberaal. 

Nog op het meso-niveau heerst een concurrentie van iedereen tegen iedereen, collega’s zijn mededingers voor lonen, onderzoeksgelden, subsidies, carrièremogelijkheden… Niemand heeft nog medestanders, solidariteit wordt onmogelijk. Mensen hebben allemaal verschillende weddes, verschillende trajecten (de flexibilisering van het onderwijs is daar een voorbeeld van: studenten hebben geen studiegenoten meer en doen dus langer over hun curriculum).

De grote paradox is dat de zogenaamde ‘kwaliteitscontrole’ alleen op basis van kwantitatieve parameters gebeurt (bezoekersaantallen, ledenaantallen en aantallen voorstellingen, aantal publicaties etc). De consultancy-bedrijven, die voor het overgrote deel gebakken lucht verkopen, komen aan de lopende band met nieuwe business plans en organigrammen aandraven.

De ene herstructurering is nog niet geïmplementeerd of er komt al een volgende. Die combinatie van concurrentie, flexibilisering, outsourcing van verantwoordelijkheid en ‘kettingherstructureringen’ leidt tot verzakelijking, tot aliënatie, tot vervreemding.

Richard Sennett schreef er een mooi boekje over: ‘The new culture of capitalism’, waarin hij deze aliënaties in kaart brengt. Ook professor psychotherapie Paul Verhaeghe zag zich door de klachten van zijn patiënten als het ware gedwongen om zich te buigen over de psychische druk en het psychische lijden dat van de nieuwe “bedrijfscultuur” uitgaat.

Ten slotte, nog altijd op het het midden-niveau, zijn ook culturele instellingen, universiteiten en musea, en zelfs sociaal-cultureel organisaties bedrijven geworden, die onderworpen worden aan een doorgedreven management- en marketinglogica (dat zal vandaag uitgebreid aan bod komen).

Het komt er echter op aan om de culturele instellingen en plekken te denken buiten de economische sfeer, als heterotopieën, andere plekken. Plekken van andersheid, die samen een derde sfeer vormen. De sfeer van het spel en het ritueel, van de esthetische dimensie, van de scholè de vrije tijd, tegenover de sfeer van het werk, de privé-sfeer en – sector van de economie, en de publieke sfeer van het handelen – de politiek. Het is deze heterotopie, deze derde sfeer die vandaag de dag met hand en tand moet verdedigd worden tegen de ‘economisering’ van alles.

Gelukkig begint het verzet te komen. Zoals tegen de neoliberalisering van de academische wereld een slow science movement aan het ontstaan is, zo moet er ook in de culturele wereld openlijk verzet komen tegen de neoliberalisering. Dat zal niet gemakkelijk zijn, immers…

Op het micro-niveau hebben we het ondernemerschap verinnerlijkt als maatschappelijk ideaal. Er zijn winners en loosers. And the winner takes all. Dat is ook duidelijk de structuur van onze media, van onze reality tv bijvoorbeeld. Iedereen is een firma, en we zijn onszelf als bedrijfje gaan beschouwen. Rudi Laermans noemde dit: ‘the enterpreneurial self’, het ondernemende zelf. Onze denktrant is wezenlijk neoliberaal.

Conclusie van onze panoramic shot, van onze snelle inventaris? Het neoliberalisme is een utopisch, extremistisch virus dat heel ons maatschappelijk weefsel heeft aangetast, van de grote macro-economische structuren en mechanismen tot in de kleinste cellen van onze denkpatronen.

Daarom zal het moeilijk te overwinnen zijn. Het neoliberalisme is zo tot in de poriën van onze maatschappij, ook in onze geesten, doorgedrongen, dat we het niet meer zien. Of we beschouwen dat alles als noodzakelijk, als de gang van de wereld. TINA, There is no alternative.

Dat is de macht van een ideologie die overheersend wordt: ze wordt tweede natuur. Maar deze orde is gemaakt, niet geschapen. Ze is zorgvuldig in de steigers gezet, door Von Hayek en Milton Friedmann, door Reagan en Tatcher, etc, en is dan een optocht begonnen door alle aspecten van het leven, alle lagen en strata van de wereld.

Zowel sociaal, psychologisch, en ecologisch, maar ook economisch is de neoliberale wereldorde onhoudbaar. Op alle schaal niveaus, van het kosmologische schaal tot onze hersencellen, is het neoliberalisme een bedreiging voor de maatschappij en de wereld. Het neoliberalisme is failliet.

De leugen is sinds de bankencrisis nu voor iedereen die niet blind is, duidelijk. Het is, na dertig jaar, niet alleen duidelijk dat het ecologisch onhoudbaar is (de verslaafdheid aan de groei is catastrofaal) en sociaal (de dualisering van de maatschappij en de wereld), maar nu blijkt het ook economisch onhoudbaar.

Deel III : Het neoliberalisme en de strijd tegen de hegemonie

De hegemonie van het neoliberalisme moet dringend worden doorbroken, het neoliberalisme moet op alle fronten en telkens opnieuw ontmaskerd worden. Want er kan geen verzet zijn tegen het neoliberalisme zolang de mensen erin geloven, zolang ze die ideologie, die georganiseerde leugen niet hebben doorzien.

En toch is er nog een lange weg te gaan, want ook als het neoliberalisme als ideologie eindelijk zou worden doorzien en ontmaskerd, dan nog staat het overeind als organisatiestructuur van het wereldsysteem. 
We moeten het neoliberalisme niet alleen bevechten door het gemeengoed, de commons, te verdedigen tegenover de restloze privatisering. Niet alleen de deregulering die rechtstreeks verantwoordelijk is voor de bankencrisis, en de flexibilisering die aan de basis ligt van de afbraak van de solidariteit.

We moeten ook, en vooral, het basistheorema van het neoliberalisme aanvechten en radicaal verwerpen: niet alles is een bedrijf. Een persoon is geen bedrijf (zoals een bedrijf geen persoon is), een gezin is geen bedrijf, een universiteit is geen bedrijf, een culturele instelling is geen bedrijf, een sociale organisatie is geen bedrijf. Dat is fundamenteel. We moeten deze noodlottige misvatting en misvorming radicaal afwijzen.

Zowat alles wat ik gezegd heb, weten we ergens allemaal. En toch. Toch heeft het ons te lang gekost om het in te zien: het neoliberalisme is a clear and present danger (zoals de Amerikaanse strategen van de neocons dat zeggen). Het is een geduchte, en alomtegenwoordige vijand. Door de hegemonie en de governance door consensus was er geen tegenvertoog.

Maar nu is er een tegenvertoog. En er is ook protest. Eindelijk. De Indignados, Occupy Wall Street! Wij zijn de 99%. Dus: er is hoop dat de mensen wakker worden en dat er aan de hegemonie van het neoliberalisme een einde komt. Het is aan ons, aan ons allemaal om deze strijd aan te gaan.

Het bestrijden van het neoliberalisme is een van de grote en dringende uitdagingen van deze eenentwintigste eeuw. Als wij deze neoliberale ideologie in ons denken overwinnen, dan zijn we al halverwege. Maar we moeten ook daadwerkelijk opstaan. Het is tijd voor activisme, voor academisch activisme, cultureel activisme, activisme op alle fronten!

Occupy Wall Street? Occupy All streets!

Lieven De Cauter (KUleuven, RITS, Berlage Instituut ) is filosoof, schrijver en activist. Hij doceert cultuurfilosofie aan het Departement Architectuur van de K.U.Leuven, de mediaschool RITS en het Berlage Institute in Rotterdam. Zijn recentste publicaties zijn: ‘The Capsular Civilization. On the City in the Age of Fear’ (2004); Art and Activism in the Age of Globalization’ (Reflect#08 2010) ‘De Oorsprongen of het boek der verbazing en De Alledaagse Apocalyps. Van Nine-eleven tot de Arabische Lente’ (2011). Hij is stichter en voorzitter van het BRussells Tribunal tegen de illegale oorlog in Irak. Hij is stichtend lid van het Platform voor vrije meningsuiting, dat ageert tegen de uitwassen van het antiterrorismeklimaat in België, lid van het actiecomité Barbara Van Dyck, van de Vooruitgroep  en van de Slow Science Movement.

www.demos;be/lint

take down
the paywall
steun ons nu!