Wanneer beleid geweld wordt

De straten van Brussel kleurden afgelopen dinsdag 14 oktober rood, groen en blauw - en zwart. Honderdduizend misnoegden protesteerden tegen de hervormingsplannen van de Arizona-regering, die volgens de socialistische vakbond ABVV “brandhout maakt van onze sociale zekerheid, onze sociale rechten, onze koopkracht en toekomstperspectieven, terwijl ze wel extra middelen vindt voor drones en gevechtsvliegtuigen”.

Hoewel de mars grotendeels vreedzaam verliep, hebben relschoppers vernielingen aangericht en de confrontatie met de politie opgezocht. Zoals gewoonlijk is de media in de ban van de rellen. Maar wat als het fysieke geweld van dinsdag een reactie was op een ander soort geweld - traag, subtiel en ingeworteld in het systeem?

Jambon

Laten we de hoofdstad als voorbeeld nemen. Brussel is een stad van contrasten: een stad waar luxeflats grenzen aan krotwoningen, waar daklozen en 'crackies’ niet uit het straatbeeld weg te denken zijn, en waar de kloof tussen rijk en arm almaar dieper wordt. In 2023 leefde 28 procent van de Brusselse bevolking onder de armoedegrens, tegenover 15 procent in Wallonië en 8 procent in Vlaanderen. Het aantal dak- en thuislozen is verviervoudigd sinds 2008.

Die ongelijkheid is geen natuurverschijnsel, maar het gevolg van wat de Noorse socioloog Johan Galtung ‘structureel geweld’ noemt, waarmee hij het geweld van “onrechtvaardigheid en ongelijkheid” bedoelt. Structureel geweld berooft mensen van basisrechten die nodig zijn voor een menswaardig leven, zoals een waardige woning, degelijk werk, betaalbare zorg en sociale zekerheid.

De woede van de betogers richtte zich bijvoorbeeld op de pensioenplannen van minister Jan Jambon (N-VA), die vrouwen systematisch benadelen. Door het pensioenstelsel te hervormen met een sterke nadruk op voltijdse, ononderbroken loopbanen, worden vrouwen gestraft voor hun onbetaalde (zorg)arbeid en deeltijdse loopbanen. Vier op tien vrouwen dreigen daardoor honderden euro’s per maand aan pensioen te verliezen, waardoor velen onder de armoededrempel belanden.

Black bloc

Structureel geweld, in dit geval het in armoede drijven van vrouwen door pensioenhervormingen, kan worden beschouwd als institutioneel, aangezien het wordt uitgevoerd door formele instellingen zoals overheden, banken en bureaucratieën. Academici Vickie Cooper en David Whyte, die zich gespecialiseerd hebben in de gevolgen van bezuinigingsbeleid, noemen dit daarom “georganiseerd en gelegitimeerd geweld”, omdat het gaat om een legitieme vorm van ‘slow violence’, gepleegd door formele instellingen die op een wettelijke wijze beslissingen nemen en beleid formuleren.

Geweld en beleid in één adem noemen, zal onvermijdelijk weerstand oproepen. We hebben het hier namelijk over politici, economen en ambtenaren die binnen legale en democratische kaders handelen, en geen gemaskerde ‘black bloc’-activisten die ruiten ingooien, brand stichten en confrontaties opzoeken met ordediensten. 

De gewelddadigheid van de laatste schuilt in fysieke agressie en vernieling, de gewelddadigheid van besparingspolitiek schuilt in het schenden van basisrechten die tot ongelijkheid, sociale uitsluiting en armoede leiden. We moeten de vraag durven stellen: ontstaat fysiek geweld niet precies daar waar structureel onrecht heerst?

Miljonairs sparen

In die lezing zou anti-institutioneel geweld – de rellen bijvoorbeeld – niet het begin zijn, maar een reactie op structureel en institutioneel geweld. Toch wordt alleen het zichtbare geweld veroordeeld, en terecht: vandalisme is verwerpelijk. 

Maar hoewel vandalen worden opgepakt en gestraft, krijgen ministers die onze sociale zekerheid afbreken en levens verwoesten nog een extra woonpremie bovenop hun al riante loon. Institutioneel geweld is legaal, omdat het in een maatpak komt en zich verschuilt achter het mantra There Is No Alternative, aldus premier Bart De Wever (N-VA). Maar het is daarom niet legitiem.

Laten we gewelddadige reacties op institutioneel geweld blijven veroordelen, maar laten we niet zwijgen over de oorzaken ervan. Wie beleid voert dat mensen systematisch in de kou zet, draagt verantwoordelijkheid voor de woede die daarop ontploft. Vandalisme is verwerpelijk, maar beleid dat op alles en iedereen bespaart en tegelijk miljonairs spaart, is dat evenmin.