De septemberstaking van 1983: hoe de wereld van de arbeid kantelde

In de zomer van 1983 legde de regering Martens-Gol-Verhofstadt (‘Martens V’) haar begroting vast voor 1984. Met die begroting werd zwaar bezuinigd, maar konden de kapitaalkrachtigen hun zwart geld alsnog witwassen door een fiscale amnestie. Vooral de openbare sector werd in het vizier genomen.

Jarenlange inleveringspolitiek

De geldelijke loopbaanontwikkeling (onder andere loonbarema’s) van de ambtenaren werd on hold gezet voor de jaren 1984-1985. Nieuw personeel in de ministeries en parastatalen werd verplicht 4/5de deeltijds te werken aan 80% van het loon. Het vakantiegeld werd met 12% verminderd. Eindejaarspremie, vakantiegeld en weddeanciënniteit werden afgetopt. Premies voor productiviteit, stiptheid en nachtwerk werden afgeschaft of ‘geharmoniseerd’ naar beneden. Kledijvergoeding en toelagen voor sociale diensten ondergingen hetzelfde lot. De ‘solidariteitsbijdrage’, een belasting op het loon van de ambtenaren, werd uitgebreid. De ‘harmonisering’ naar beneden van de openbare pensioenstelsels met die van de privésector stond op het programma, net zoals nu met de Arizonaregering.

Deze begrotingsmaatregelen kwamen bovenop een jarenlange inleveringspolitiek. De lonen van het overheidspersoneel liepen – via een loonstop sinds 1974 – 17,3% achter op die van de privésector. In 1981 werd de solidariteitsbijdrage ingevoerd. Ook in 1981 werd de tewerkstelling in de gehele openbare sector verminderd. In april 1982 volgden verhoogde inhoudingen en beperkingen op het vakantiegeld. Naast deze inleveringen, golden voor de ambtenaren ook de algemene inleveringen voor het geheel van de werkende bevolking, zoals indexsprongen. Een grootschalig ‘reorganisatieplan’ van de NMBS in mei 1983 hield geen rekening met de belangen van de reizigers, zette bepaalde streken quasi zonder openbaar vervoer en verminderde de werkgelegenheid gevoelig.

Volgens de regering was dit alles noodzakelijk om te zorgen voor meer werkgelegenheid. Het regeringsbeleid leidde echter niet tot meer tewerkstelling. Integendeel. Bij de spoorwegen gingen er in 1982-1983 6.000 jobs verloren. In het onderwijs 8.000. Daarnaast werden nogal wat steden en gemeenten getroffen door bijkomende saneringsplannen, eveneens met jobverlies als resultaat.

Martens V regeerde met ‘bijzondere machten’ – in de omgang volmachten genoemd – wat betekende dat het parlement slechts achteraf kennis kon nemen van de concrete beslissingen. De regering negeerde bovendien het sociaal overlegmodel. Zij beperkte dit overleg tot uitvoeringsmodaliteiten en saboteerde sociale akkoorden, zoals het ‘5-3-3-akkoord’: 5% arbeidsduurvermindering met 3% looninlevering in ruil voor 3% aanwervingen. Een akkoord daarover sprong af in juli 1983, net voor de opmaak van de begroting.

Het antwoord van de vakbonden: actie en staking

Net als vandaag reageerden de vakbonden afwijzend op de antisociale maatregelen die volgens het ACV “overdreven” waren. De socialistische overheidsbond ACOD riep in augustus 1983 op tot actie om een einde te stellen aan het regeringsbeleid van sociale achteruitgang. Tegelijkertijd wilde het andere politieke opties afdwingen die met de belangen van de werkende bevolking en sociaal gerechtigden overeenstemden. Ondanks de vakantieperiode begonnen de vakbonden te sensibiliseren – met als doel een actie tegen eind september. Daar kon de vakbondsbasis evenwel niet op wachten.

Na een informatievergadering legt het spoorpersoneel in Charleroi op 9 september 1983 spontaan het werk neer. Het station wordt bezet. De vakbondsleidingen pogen te komen tot een meer gestructureerde actie op langere termijn (een ‘marathon’, zo u wilt). Maar de staking is niet te stoppen en breidt zich in ijltempo uit. Op 12 september ligt het hele spoor lam. De nationale instanties van ACOD en CVCC (de christelijke spoorbond) roepen op tot actie in de gehele openbare sector vanaf 15 september. Het internationale treinverkeer rond België wordt omgeleid, terwijl de veerdiensten tussen Oostende en Dover geblokkeerd worden door werknemers van de Regie voor Maritiem Transport (RMT).

Wat later wordt ook overgegaan tot bezetting van het loodswezen in Vlissingen. Daardoor wordt de haven van Antwerpen feitelijk geblokkeerd. De christelijke CCOD verklaart dat het “nu oorlog is” en kondigt aan dat de acties “slechts een begin zijn”. De ene na de andere overheidssector sluit zich bij de staking aan. Vanaf 15 september is de staking er vrijwel algemeen. Het openbaar vervoer in stad en streek ligt overal plat, terwijl de luchtvaart grote hinder ondervindt. In Antwerpen (waar de haven volledig stil ligt, ondanks het afhaken van de plaatselijke CCOD), in Brussel, Charleroi, Doornik, Gent, Ieper, Luik, Mechelen, Mons, Sint-Niklaas en Turnhout wordt betoogd.

Een week later breidt de staking zich ook uit naar een aantal bedrijven in de privésector. De christelijke metaalvakbond verwerpt het begrotingsontwerp. Zo groeit de septemberstaking van 1983 uit tot een van de grootste stakingen in de Belgische geschiedenis. Toch komt het niet een volledige algemene staking.

Onderhandelingen en kleine toegevingen

De regering had het stadspersoneel in de Antwerpse haven opgevorderd. De vakbonden wilden niet onderhandelen zolang die opeising niet ongedaan werd gemaakt. Hierop geeft de regering toe. Uiteindelijk leveren de onderhandelingen een ‘voorakkoord’ op, met ‘verschuivingen’ en beloften inzake sociaal overleg. Zonder echter te tornen aan het oorspronkelijke besparingsdoel. Ook wordt er een nieuwe maatregel toegevoegd: het uitbetalen van de lonen in de openbare sector wordt verschoven van het begin naar het einde van de maand. Wat op het einde van het jaar een inlevering van een volledig maandloon betekent!

Na bijkomende gesprekken en ‘preciseringen’ beloven de christelijke en liberale bonden de tekst te verdedigen bij hun achterban. De preciseringen slaan op drie zaken. Het pensioen van de ambtenaren blijft beschouwd als uitgesteld loon. Dat houdt in dat het pensioen, waarvoor bijdragen worden gestort, dicht aansluit bij het loon en de levensstandaard in de laatste loopbaanjaren. Dit ter compensatie van de lagere lonen in de openbare sector. Merk op dat de Arizonaregering deze vorm van uitgesteld loon nu volledig op de helling zet door het pensioen voortaan te berekenen op de gehele loopbaan in plaats van op de laatste 10 jaren, met als onvermijdelijk resultaat een pensioenval en een daling van de levensstandaard. Een tweede toegeving is de intrekking van de blokkering in de jaren 1984-1985 van de geldelijke loopbaanontwikkeling. Tenslotte belooft de regering formeel dat zij zal overleggen met de vakbonden vooraleer over maatregelen te beslissen.

De ACOD zal de tekst niettemin “enkel voorleggen”. Tegelijk hoopt de ACOD op uitbreiding van de actie naar de privésector. Dat is niet onrealistisch, gezien de solidariteitsacties in een aantal privébedrijven (in de Antwerpse petrochemie, de Luikse metaalsector en de glassector in Charleroi). In Luik betogen dan weer 3.000 manifestanten en worden de zetels van twee banken bezet.

De staking stelt de latente spanningen binnen de christendemocratie op scherp. Militanten van de Vlaamse christelijke spoorbond CVCC roepen op om niet meer te stemmen voor de CVP. De Franstalige christelijke arbeidersbeweging MOC doet van haar kant een oproep aan alle progressieve krachten om te komen tot een alternatief voor het huidige beleid. Ook de Franstalige christelijke vakbond CSC spreekt zich uit voor een andere regering (met de PS). Diezelfde PS verklaart dat zij nog altijd kandidaat is om een “ander beleid” te voeren. Echter… zonder de stakingsacties actief te ondersteunen.

ACV-leider Jef Houthuys eist wel de intrekking van de maatregelen voor het openbaar ambt. Niet dat deze eis veel betekent. De regering negeert hem. En het ACV, net als de liberale vakbond, onderschrijft tenslotte het ‘voorakkoord’. Vanaf dan staat de ACOD alleen. Een trage afbrokkeling van de staking doet zich voor in Vlaanderen, terwijl de beweging algemeen blijft in de openbare sector in Franstalig België.

Vermits er geen gemeenschappelijk vakbondsfront mogelijk lijkt, verwerpt het Nationaal Comité van het ABVV het voorstel voor een algemene, interprofessionele staking. Daarop beslist de ACOD met pijn in het hart om de actie op te schorten, zonder evenwel het voorakkoord te aanvaarden. Niettemin geven sommige militanten van de ACOD bij de Antwerpse musea de staking nog een verlengstuk uit protest tegen de saneringsmaatregelen en een nijpend personeelsgebrek.

Robert Stouthuysen, ere-voorzitter van het Vlaams Economisch Verbond (VEV) meent dat de vakbondsleiding de grootste moeite had om haar achterban in het gareel te houden. Het VEV is de voorloper van het VOKA, de Vlaamse patroonsorganisatie, een fusie tussen VEV en de kamers van Koophandel. Op vele plaatsen werd het initiatief namelijk niet genomen door de vakbondsinstanties, maar door plaatselijke militanten. In Antwerpen werd de staking dan weer geleid door een actiecomité, bestaande uit militanten, secretarissen en individuele activisten. Dit ‘militantisme van onderuit’ zorgde voor een grote dynamiek.

Lichtpunten

Hoewel de drie hierboven vermelde ‘preciseringen’ aantonen dat strijd altijd loont, kon de actie niet volledig met succes bekroond worden, om twee redenen: het uiteenvallen van het gemeenschappelijk vakbondsfront en het ontbreken van een politiek alternatief. Het uiteenvallen van het gemeenschappelijk vakbondsfront had alles te maken met de pas in 1991 uitgelekte geheime gesprekken, die de leiders van CVP en ACV voerden in het Waalse Poupehan. Volgens Wilfried Martens kon ACV-leider Jef Houthuys daardoor zijn troepen in de hand houden, waardoor elke vakbondsactie mislukte. Houthuys zelf stelde dat “zonder het ACV het ABVV zich duidelijk machteloos begon te voelen”.

Toch is het zo dat ook binnen het ACV kritiek naar voor kwam. Zo schreef de christelijke spoorbond CVCC dat “de kracht van de huidige regering (…) schuilt in (…) het ontbreken (…) van bewijzen of zelfs maar van de wil om het anders aan te pakken”. Inderdaad bewezen de ‘politieke vrienden’ van de vakbonden alleen maar lippendienst aan de actie, ondersteunden ze deze niet daadwerkelijk en schoven ze geen alternatief voor de bezuinigingen naar voor.

De kern van de ‘mislukking’ van de septemberstaking moet dan ook gezocht worden op het politieke terrein en niet in de vermeende ‘uitputting’ van de stakers. Zo bleef Rosa Luxemburgs analyse uit 1902 overeind: “Geen van de [ordewoorden werd] tot het eind doorgezet en ten slotte werd de gehele campagne, zonder enige zichtbare grond, opeens verstikt en werden de massa’s (…) met verblufte gezichten en lege handen naar huis gestuurd”. Geen wonder dat na deze afloop bij vele militanten teleurstelling, woede, bitterheid en wrok heersten.

Maar de werkende bevolking bewees in september 1983 ook dat zij in staat is te strijden voor haar eigen rechten en belangen. Dat zal zij ook in de huidige protestbeweging bewijzen. De hoop bestaat dat zij zich niet laat verlammen door onwillige ‘politieke vrienden’, noch door geheime gesprekken waarmee de werkende klasse verdeeld wordt. Het resultaat van de huidige protestacties kan anders uitdraaien!

Peter Veltmans was tot zijn pensionering adjunct-secretaris van de ACOD bij de FOD Financiën, is lid van het Masereelfonds, secretaris van de vzw Ernest Mandelfonds en actief bij SAP – Antikapitalisten.