Gevangenissen als opslagplaatsen: waar blijft de menselijkheid?

De Belgische gevangenissen zijn al decennialang in crisis. De gevangenissen zijn overvolle gewelddadige, onhygiënische opvangplaatsen — niet alleen voor veroordeelden, maar ook voor armen, mensen zonder papieren en geesteszieken.

De situatie is onhoudbaar, zowel voor de mensen achter de tralies als voor het onderbezette personeel. Daarom kondigde minister Verlinden een taskforce met experten aan, die moet werken aan “een duurzame en wetenschappelijk onderbouwde hervorming van het strafrechtbeleid”. Het rapport met aanbevelingen wordt echter pas in 2028 verwacht.

Intussen worden er ook andere, meer bizarre oplossingen naar voren geschoven. Zo stelde Theo Francken voor om in Kosovo — waarmee België een militair samenwerkingsakkoord heeft — een gevangenis te bouwen voor “illegale criminelen”. Lees: voor mensen zonder papieren die nu in Belgische cellen verblijven, en die men elders wil opbergen.

Waarom duurt het zo lang voordat België uit zijn verstarde houding schiet? Misschien omdat verhalen over gevangenissen zelden gaan over mensen en hun rechten, maar vooral over “criminelen” die “illegaal” zijn en die we beter kunnen wegstoppen. Waar het nauwelijks over gaat, is of deze mensen wel thuishoren in de gevangenis, en over re-integratie. Want het uiteindelijke doel van detentie is een succesvolle terugkeer naar de samenleving, of waren we dat vergeten?

Al lange tijd aanklachten

De Belgische gevangenissen kampen al decennialang met structurele problemen van overbevolking en verouderde infrastructuur. Amnesty International wees daar in 2019 al op in een rapport. De organisatie waarschuwde toen dat die overbevolking, gecombineerd met gebrekkige voorzieningen, de toegang van gedetineerden tot basisrechten ernstig beperkt: van hygiëne en sanitaire voorzieningen tot medische en psychologische zorg, en ondersteuning bij re-integratie in de samenleving.

België is hier al herhaaldelijk op aangesproken. In januari 2019 werd de staat ook nog veroordeeld door de Brusselse Rechtbank van Eerste Aanleg.

Daarnaast sprak ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens meermaals veroordelingen uit, onder meer over de opsluiting van geïnterneerden — mensen die door een psychische stoornis eigenlijk zorg in plaats van celstraf nodig hebben — in gewone gevangenissen zonder de nodige begeleiding. In een belangrijk arrest in 2016 stelde het Hof dat dit een structureel mensenrechtenprobleem vormt. Het schorste toen alle gelijkaardige klachten en verplichtte België om binnen twee jaar een oplossing uit te werken ….

Fast forward naar vandaag, 2025. Op Radio 1 klinkt de stem van Eddy De Smedt van de liberale vakbond: er zijn zo’n 2.000 gevangenen te veel. Een groot deel daarvan zijn mensen die niet thuishoren in de gevangenis, maar psychische hulp nodig hebben. Hij spreekt over gevaarlijke situaties. En dan is er die taskforce die hervormingen moet bewerkstelligen, in 2028 dus. Veel te laat dus.

Iedereen de gevangenis in

Iedereen wordt maar in de gevangenis gestopt. Niet alleen veroordeelden, maar ook mensen die er helemaal niet thuishoren. Zoals geïnterneerden dus, die eigenlijk psychische hulp nodig hebben. Zij belanden er toch achter tralies.

De Brusselse advocate Agnès Piessevaux, die als vrijwilliger actief is bij de Centrale Toezichtraad voor het Gevangeniswezen, ziet dat van dichtbij. Ze vertelt daarbij dat veel mensen die ze bezoekt nog niet eens veroordeeld zijn. “Mensen zitten in voorlopige hechtenis en weten soms niet eens waarom. Ze hebben nog geen rechter gezien.”

In 2024 zaten er bovendien meer dan 4.000 mensen zonder papieren in Belgische gevangenissen. Buitenlanders maakten dat jaar 42 procent van de totale gevangenispopulatie uit. Terwijl velen van hen geen criminelen zijn, zo zegt Piessevaux, “maar mensen die nergens anders terechtkunnen”.

Ook de Liga voor Mensenrechten wijst op het overmatig gebruik van administratieve detentie van mensen zonder wettig verblijf. “Nog nooit zaten er zoveel mensen opgesloten in Belgische gevangenissen.”

En ja, men kan wel nieuwe gevangenissen bouwen, maar dat biedt geen structurele oplossing voor een systeem dat steeds meer mensen achter tralies zet.

Mensen in de gevangenis zijn ook mensen

Waarom kon dit probleem zo lang sluimeren? Misschien omdat mensen, zodra ze in de gevangenis zitten, vaak niet meer echt als mensen worden gezien? Moeten we er dan echt op wijzen dat mensen die een misdaad hebben begaan ook mensen zijn, mét rechten.

Rechten als het verbod op foltering en op andere onmenselijke of vernederende behandelingen, vastgelegd in artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Dat absolute recht vereist dat gedetineerden in menswaardige omstandigheden van hun vrijheid worden beroofd. Voorwaarden die in België echter keer op keer worden geschonden.

Daarbij komt dat er ook veel mensen in de gevangenis belanden, terwijl dat eigenlijk niet nodig is. Het ontnemen van iemands vrijheid is een van de meest ingrijpende maatregelen die een overheid kan nemen, benadrukt de Liga voor Mensenrechten. Met zo’n verregaande inbreuk moet dus uiterst zorgvuldig en verantwoordelijk worden omgegaan: detentie mag alleen een laatste middel zijn.

Volgens nationale en internationale wetgeving is bovendien vastgelegd dat het inperken van de vrijheid op zich de straf vormt. Dat betekent dat bijkomende schade zoveel mogelijk vermeden moet worden.

Gedetineerden hebben dus per definitie recht op alle vormen van hulp en dienstverlening die in de vrije maatschappij bestaan. De realiteit is echter dat de structurele problemen in het Belgische detentiebeleid maken dat die rechten systematisch geschonden worden.

Het vergeten doel: terug naar de maatschappij

Het lijkt alsof we het doel van detentie uit het oog zijn verloren. Gevangenisstraf zou ertoe moeten leiden dat mensen de gevangenis verlaten als betere mensen. Vaak vergeten we dat 99 procent van de gedetineerden ooit terugkeert naar de maatschappij. Hoe succesvol die terugkeer verloopt, hangt rechtstreeks samen met de manier waarop ze tijdens hun detentie behandeld worden en welke bagage ze hier meekrijgen.

Wie dankzij begeleiding en een degelijke omkadering vrijkomt met hoop en een toekomstperspectief, valt minder snel terug in oude patronen. Investeren in essentiële voorzieningen levert daarom niet alleen voordelen op voor de gedetineerden zelf, maar ook voor de samenleving als geheel.