VN-hof waarschuwt: rijke landen kunnen aangeklaagd worden voor klimaatschade

Het Internationaal Gerechtshof (ICJ) in Den Haag, ook wel het Wereldhof genoemd, heeft woensdag een unaniem advies uitgebracht dat wereldwijd als een aardverschuiving wordt gezien.

De boodschap is duidelijk: landen hebben een bindende juridische verplichting om de uitstoot van broeikasgassen drastisch te verminderen. Voldoen ze hier niet aan, dan riskeren ze claims voor schadevergoeding.

Noodkreet uit het Globale Zuiden

Deze historische uitspraak komt er na een lange strijd, aangevoerd door de kleine eilandstaat Vanuatu, gesteund door meer dan 130 landen. Voor hen is klimaatverandering geen verre dreiging, maar een existentiële crisis. Stijgende zeespiegels, extreme stormen en verwoestende droogtes zijn er de harde realiteit, veroorzaakt door de uitstoot van rijke, geïndustrialiseerde landen.

Overtreden lande kunnen worden geconfronteerd met eisen voor "volledige herstelbetalingen" aan getroffen landen

Vishal Prasad, een van de rechtenstudenten die de regering van Vanuatu overtuigde om de zaak naar het ICJ te brengen, noemde de uitspraak terecht een "instrument voor klimaatrechtvaardigheid". Het advies is sterker dan verwacht en biedt de zwaarst getroffen landen eindelijk een concreet juridisch middel om de vervuilers ter verantwoording te roepen.

Geen ontsnappen meer

President Yuji Iwasawa van het ICJ, die de 15-koppige jury voorzat, benadrukte dat staten moeten samenwerken om concrete emissiereductiedoelstellingen te halen. Falen om te voldoen aan de "strenge verplichtingen" uit klimaatverdragen, zoals het Akkoord van Parijs, is een schending van internationaal recht.

Bovendien stelt het Hof dat landen ook verantwoordelijk zijn voor de acties van bedrijven onder hun jurisdictie of controle. Dit betekent dat overheden die de productie en subsidies van fossiele brandstoffen niet aan banden leggen, kunnen worden geconfronteerd met eisen voor "volledige herstelbetalingen" aan getroffen landen.

Dit versterkt de juridische basis voor toekomstige klimaatprocessen

Denk hierbij aan het heropbouwen van verwoeste infrastructuur, het herstellen van ecosystemen, en zelfs financiële compensatie.

De uitspraak benadrukt ook het fundamentele "mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam milieu", wat essentieel is voor het naleven van andere mensenrechten. Dit versterkt de juridische basis voor toekomstige klimaatprocessen.

Washington negeert

Hoewel de beslissing van het ICJ wereldwijd op applaus wordt onthaald, stuit ze op weerstand bij de grootste historische vervuiler. De Verenigde Staten, onder president Donald Trump, blijven hun klimaatregelgeving ontmantelen en erkennen bovendien de jurisdictie van het ICJ niet volledig.

Een woordvoerster van het Witte Huis, Taylor Rogers, liet duidelijk weten: "Zoals altijd, zetten president Trump en de hele regering zich in om Amerika op de eerste plaats te zetten en de belangen van de gewone Amerikanen voorrang te geven.” Dit standpunt toont een zorgwekkende minachting voor internationale verplichtingen en de wetenschappelijke consensus over klimaatverandering.

Landen die hun klimaatverplichtingen niet nakomen kunnen nu te maken krijgen met financiële en juridische gevolgen

Toch legde rechter Iwasawa in zijn twee uur durende lezing van het advies de oorzaak van het probleem en de noodzaak van een collectieve reactie helder uit: "De uitstoot van broeikasgassen wordt onmiskenbaar veroorzaakt door menselijke activiteiten die niet territoriaal beperkt zijn."

Hij benadrukte dat rijke, geïndustrialiseerde landen, historisch verantwoordelijk voor de meeste uitstoot, het voortouw moeten nemen.

Klimaataansprakelijkheid

Hoewel het advies van het Hof niet direct bindend is in individuele geschillen, heeft het een enorm juridisch en politiek gewicht. Toekomstige klimaatprocessen kunnen dit advies onmogelijk negeren. "Dit is het begin van een nieuw tijdperk van klimaataansprakelijkheid op mondiaal niveau", aldus Danilo Garrido, juridisch adviseur van Greenpeace.

Harj Narulla, een advocaat gespecialiseerd in klimaatgeschillen, bevestigt dat het ICJ de mogelijkheid heeft gecreëerd dat grote vervuilers met succes kunnen worden aangeklaagd. Dit betekent dat landen die hun klimaatverplichtingen niet nakomen, niet langer alleen met politieke kritiek te maken krijgen, maar ook met concrete financiële en juridische gevolgen.

Staten zouden een gerechtelijk bevel kunnen vragen om subsidies voor fossiele brandstoffen of de exploratie naar nieuwe olie- en gasbronnen stop te zetten

De uitspraak zou regeringen in theorie ook kunnen overtuigen om ambitieuzer klimaatbeleid te voeren en lagere rechtbanken helpen navigeren door het groeiende aantal klimaatgerelateerde rechtszaken tegen staten, gemeenten en grote vervuilers.

Staten zouden financiële schadevergoedingen kunnen eisen, afspraken over schuldkwijtschelding kunnen nastreven, of bij het Internationaal Gerechtshof een gerechtelijk bevel kunnen vragen om subsidies voor fossiele brandstoffen of de exploratie naar nieuwe olie- en gasbronnen stop te zetten.

Afdwingbare eis

Het advies van het ICJ is een direct antwoord op twee cruciale vragen van de VN-Assemblee: wat zijn de verplichtingen van landen onder internationaal recht om het klimaat te beschermen, en wat zijn de juridische consequenties voor landen die het klimaatsysteem schaden?

Ontwikkelingslanden en kleine eilandstaten, die het meest kwetsbaar zijn voor de gevolgen van de opwarming, zochten opheldering nadat het Akkoord van Parijs er tot nu toe niet in slaagde om de groei van de wereldwijde uitstoot aan banden te leggen.

De VN waarschuwt dat het huidige klimaatbeleid zal leiden tot een opwarming van meer dan 3°C tegen 2100. Met bijna 3.000 klimaatgerelateerde rechtszaken in bijna 60 landen, groeit de druk op regeringen en bedrijven om actie te ondernemen.

De uitspraak van het ICJ, die de positie van de kleine eilandstaten en de Afrikaanse Unie steunt, koppelt het halen van klimaatdoelen direct aan strengere bepalingen in het internationaal recht voor de preventie van grensoverschrijdende milieuschade en mensenrechtenschendingen.

Het stoppen van de klimaatontaarding is nu niet langer een wens, maar een afdwingbare eis

Hoewel het bewijzen van een direct verband tussen historische emissies en specifieke schade nog steeds een uitdaging blijft, is dit een enorme stap voorwaarts.

Zoals internationaal rechtspecialist Philippe Sands stelt, is dit een "coming of age"-moment voor milieubescherming in de internationale rechtsorde. De wereld kan de ogen niet langer sluiten voor de gevolgen van decennia van vervuiling. Het stoppen van de klimaatontaarding is nu niet langer een wens, maar een afdwingbare eis.