Waarom worden mensen 'dommer' en wat doen we eraan?

Mensen zijn opmerkelijke wezens. We hebben het vliegen onder de knie, we worden alsmaar ouder, hebben de genetische code en DNA gekraakt, kwantummechanica, ethiek en democratie ontwikkeld, zijn naar de maan geweest, en toch kunnen we, ondanks deze ongeëvenaarde prestaties, nog steeds … behoorlijk dom zijn, zo stelt de in Polen geboren VS-auteur Cezary Pietrasik in zijn boek Homo idioticus.

We zijn misschien niet langer Homo sapiens – ‘wijze man’, maar evenmin zijn we Homo economicus, de zogenaamd rationele actor in de klassieke economie. Het is een meetbare, waarneembare trend die bekend staat als het Negatieve Flynn Effect: een gedocumenteerde daling van IQ-scores in ontwikkelde landen tijdens de afgelopen decennia. We worden steeds meer Homo idioticus – een wezen dat niet wordt gedefinieerd door wijsheid of logica, maar door emotionele impulsen, desinformatie en intellectuele inertie.

Auteur Cezary Pietrasik is van opleiding economist en mede-eigenaar van Synerise, hét AI-bedrijf voor het voorspellen van menselijk gedrag.  Gepassioneerd door sociale systemen heeft hij structuren onderzocht, variërend van economieën tot instellingen, in elk van de zeven landen waar hij heeft gewoond en de meer dan 80 die hij heeft bezocht.

Mensen zijn dom!?

Pietrasik definieert ‘domheid’ als “een relatief brede term die irrationeel gedrag omvat dat, gegeven de beschikbare data, kennis en omstandigheden, suboptimale resultaten oplevert voor mensen. Dus dom kan hier alles betekenen, van irrationeel tot onlogisch, van ongeschoold tot onnodig agressief; van primitief of achterlijk tot overmoedig tot verspillend” (p. 8).

In het boek beschrijft hij deze ‘paradox van menselijke intelligentie en irrationaliteit’ op een systematische wijze. Hij onderzoekt de wortels van deze idiotie, van biologie tot maatschappelijke normen en systemische tekortkomingen, en gebruikt levendige historische en moderne voorbeelden om deze dwaasheden te illustreren.

Hij pakt deze paradox aan met een mix van humor, harde data en storytelling die complexe onderwerpen zowel verteerbaar als boeiend maken.

De  drie centrale vragen die evenveel delen van het boek omvatten zijn: Hoe maatschappelijke, politieke, technologische en economische factoren hebben geleid tot ons irrationele gedrag en het bovendien in stand houden? Waarom een combinatie van diepgewortelde biologische, psychologische, sociologische en institutionele factoren ons cognitieve vermogen beperken en leiden tot suboptimale besluitvorming? Wat kunnen we hieraan doen?: Zijn er praktische, uitvoerbare strategieën om slimmere besluitvorming te bevorderen, zowel op individueel als maatschappelijk niveau, die de mensheid kunnen behoeden voor haar eigen zelfvernietiging?

Die voorbeelden komen voornamelijk uit de landen waar hij lang gewoond heeft (de VS, Verenigd Koninkrijk en Polen). Hij geeft toe dat hij niet “in Azië of Afrika heeft gewoond en mijn kennis van die culturen is beperkt. … Hoe dan ook, als we zoveel domheden kunnen aanwijzen in relatief goed georganiseerde, rijke, ontwikkelde en schijnbaar goed functionerende staten, dan ziet het vooruitzicht voor de rest van de wereld er niet rooskleurig uit” (p. 9).

Enkele cijfervoorbeelden

• Ons DNA is voor 99 procent hetzelfde als dat van chimpansees en bonobos, 98 procent van gorilla’s en varkens, 65 procent van kippen;
• Bijna 40 procent van de wereldbevolking heeft de middelbare school niet afgemaakt;
• Het IQ in ontwikkelde landen daalt sinds 1995;
• 40 procent van de VS-burgers verwerpt de evolutietheorie;
• 86 procent van de VS-tieners kunnen geen onderscheid maken tussen feiten en meningen;
• 10 procent van de VS-burgers gebruikt hun telefoon tijdens seks;
• 10 procent van de VS-burgers gelooft niet dat het klimaat verandert, 15 procent twijfelt eraan.

Aan de hand van meer voorbeelden, variërend van militaire blunders tot maatschappelijke normen, bekritiseert Homo idioticus onze vatbaarheid voor desinformatie en een gebrekkig oordeel.

Het boek onderzoekt waarom irrationeel gedrag zo wijdverbreid is – en verbindt het met alles, van evolutionaire biologie en maatschappelijke structuren tot technologieverslaving en mediamanipulatie. Van interessante statistieken tot hilarische anekdotes: Pietrasik houdt je geboeid en daagt je uit om kritisch te blijven nadenken.

Hoe? En Waarom?

In het eerste deel worden achtereenvolgens 6 vormen van domheid in kaart gebracht: individuele, maatschappelijke, politieke, technologische, economische en ‘prachtige’ domheid. Het tweede deel zoekt naar verklaringen in de biologie, psychologie, sociologie en de instituties.

In de jaren 80 constateerde de Nieuw-Zeelandse onderzoeker James R. Flynn een constante stijging van de IQ-scores wereldwijd gedurende de 20e eeuw. Dit werd bekend als het Flynn-effect en werd aanvankelijk geïnterpreteerd als bewijs dat de mensheid slimmer werd – mogelijk dankzij betere voeding, onderwijs en gezondheidszorg. Maar in de jaren 1990 keerde de trend om.

De eerste grote alarmerende vaststelling kwam uit Noorwegen. Door de verplichte militaire dienst had het land een enorme database met cognitieve tests opgebouwd – met gegevens van meer dan 730.000 jonge mannen van 1962 tot nu. De resultaten waren verbluffend: de IQ-scores bereikten een piek bij mensen geboren rond 1975 en zijn sindsdien gedaald. De gemiddelde daling is ongeveer 7 punten per generatie.

Flynn zelf bevestigde later soortgelijke trends in het Verenigd Koninkrijk, waar tieners in de jaren 2000 lagere scores behaalden dan tieners in de jaren 80. En het was niet zomaar een toevalstreffer – onderzoekers wereldwijd observeerden hetzelfde patroon in ontwikkelde landen.

Waarom verliezen we onze voorsprong?

Een prominente theorie is dat de achteruitgang niet genetisch is, maar omgevingsgebonden – een weerspiegeling van hoe het moderne leven onze hersenen vormgeeft. Kinderen van tegenwoordig groeien op in een wereld van schermen, scrollen en oppervlakkige content.

Snelle dopamine-kicks van sociale media en video’s van 30 seconden hebben diepgaand lezen en probleemoplossen vervangen. Onderwijssystemen, die onder druk staan om aan gestandaardiseerde criteria te voldoen, vaak “leren voor de toets” in plaats van zelfstandig denken te stimuleren.

Zelfs dagelijkse digitale afleidingen hebben impact: studies suggereren dat alleen al het checken van je telefoon of e-mail het IQ tijdelijk met wel 10 punten kan verlagen. Als dat de cognitieve kosten van een ‘tik’ zijn, wat zijn dan de kosten van een leven online?

We zijn ook de traditionele filters voor intellectuele kwaliteit kwijtgeraakt. Vóór sociale media werden boeken en journalistiek rigoureus geredigeerd. Nu overspoelt content onze feeds zonder enige vorm van controle. Als gevolg daarvan nemen veel mensen de gedachten over, niet van experts of docenten, maar van influencers, bloggers en pseudo-beroemdheden – van wie sommigen zelfs geen middelbare school examen hebben gehaald.

De verborgen epidemie: Functioneel analfabetisme

Misschien nog alarmerender is de opkomst van functioneel analfabetisme – het onvermogen om basale lees- en rekentaken uit te voeren die nodig zijn voor het dagelijks leven. In het Verenigd Koninkrijk bijvoorbeeld kon 1 op de 10 mensen de beste deal niet vinden tussen een korting van 10 procent en een korting van 30 pond op een televisie van 250 pond (de laatste bespaart meer geld). In de EU wordt tot 40 procent van de volwassenen in landen als Roemenië en Portugal als functioneel analfabeet beschouwd. Zelfs in het goed presterende Zweden ligt dat percentage nog steeds op 8 procent.

De VS schetst een vergelijkbaar somber beeld. Ongeveer 45 miljoen VS-burgers lezen onder het niveau van groep 7. En in 2018 wees een onderzoek van Pew Research uit dat slechts 26 procent van de VS-burgers feiten van meningen kon onderscheiden in geschreven tekst. Onder 15-jarigen wereldwijd daalt dat percentage tot slechts 14%. Dit gaat niet alleen over falende scholen of luie leerlingen. Het gaat over een cultuur waarin intellectuele luiheid niet alleen wordt getolereerd, maar ook steeds meer wordt beloond.

Wanneer beroemdheid belangrijker is dan expertise, wanneer emotionele verontwaardiging zwaarder weegt dan rationeel discours, en wanneer de luidste stem het wint van de best geïnformeerde – welke hoop is er dan nog op cognitieve veerkracht? Dus … dalende IQ’s, wijdverbreid functioneel analfabetisme, afnemende mediawijsheid en een culturele omgeving waarin kritisch denken een nichevaardigheid is, geen norm. Is er nog hoop in het digitale tijdperk?

Er is nog hoop

Wat dit boek echt onderscheidt, is de hoopvolle toon in het derde deel. In plaats van alleen het probleem te diagnosticeren, biedt het soms slimme, praktische manieren om onze eigen cognitieve blinde vlekken te bestrijden – zowel als individu als als maatschappij.

Pietrasik stelt dat we dringend onze culturele, educatieve en digitale omgeving moeten heroverwegen. Willen we toekomstige generaties die worden opgevoed met TikTok-algoritmen en roddels over beroemdheden, of met rede, wetenschap en creativiteit?

We moeten opnieuw serieus aandacht besteden aan het onderwijs: “Op de lange termijn is onderwijs een wondermiddel voor bijna al onze problemen! Zowel de kwaliteit als de kwantiteit van het onderwijs in de wereld van vandaag zijn jammerlijk onvoldoende” (p. 247).

Pietrasik meent dat de kwaliteit van het onderwijs kan verbeterd worden met artificiele intelligentie (AI) en het aanleren van kritisch denken. Maar dat vereist een andere aanpak en ‘mindset’ — “Zoals we weten zijn de meeste landen institutioneel geïnteresseerd in het dom, manipuleerbaar en vatbaar voor propaganda houden van hun bevolking” (p.256).

De achteruitgang is niet onvermijdelijk, stelt hij, maar het terugdraaien ervan vereist bewustzijn, inspanning en de bereidheid om ongemakkelijke waarheden onder ogen te zien. We moeten stoppen met het vieren van onwetendheid en in plaats daarvan ons intellect gaan koesteren, meent Pietrasik.

“Homo Idioticus is een scherpe, geestige en diepgaande blik op een van de meest raadselachtige tegenstrijdigheden van de mensheid: hoe we tegelijkertijd briljant en adembenemend dwaas kunnen zijn”, besluit hij.

Het boek is dus een aanrader voor iedereen die nieuwsgierig is naar menselijk gedrag en zich inzet om betere beslissingen te nemen in een steeds irrationeler wordende wereld.

Cross-disciplinaire wetenschappelijke studie van menselijk gedrag

Wie nog grondiger en uitgebreider op deze problematiek wil ingaan, bevelen we het ietwat ‘saaiere’ boek Behave – The biology of humans at our best and worst van Robert Sapolsky uit 2018 van harte aan.

Robert Morris Sapolsky is hoogleraar biologie, neurologie en neurochirurgie aan de Stanford University als. Zijn onderzoek richt zich op neuro-endocrinologie, met name met betrekking tot stress. Het beschrijft hoe verschillende biologische processen menselijk gedrag beïnvloeden, op schalen variërend van minder dan een seconde vóór een handeling tot duizenden jaren ervoor.

Een recensie in The Guardian noemde zijn boek Behave “een wonderbaarlijke synthese van wetenschappelijke domeinen”. Een recensie in de Minnesota Star Tribune beschouwt Behave als Sapolsky’s magnum opus en als “een verbluffende prestatie en een onschatbare toevoeging aan de canon van de wetenschappelijke literatuur.”

Sapolsky schrijft in de epiloog: “Als je dit boek tot één zin zou moeten samenvatten, zou het zijn: ‘Het is ingewikkeld.’ Niets lijkt iets te veroorzaken; in plaats daarvan moduleert alles alleen maar iets anders. … Het oplossen van één ding verpest vaak tien andere, omdat de wet van onbedoelde gevolgen regeert. … Je hoeft niet te kiezen tussen wetenschappelijk zijn en meelevend zijn” (pp. 674-5).

Met historische voorbeelden, onderzoeksgedreven inzichten en een doordachte multidisciplinaire aanpak bieden zowel Homo Idioticus als Behave een diepgaande verkenning van hoe mensen hun eigen ergste vijanden kunnen zijn – en hoe we, zowel individueel als collectief, kunnen terugslaan.

Must-reads voor iedereen die geïnteresseerd is in een betere toekomst voor onszelf en voor de generaties die na ons komen.

Cezary Pietrasik. Homo Idioticus - Why we are stupid and what to do about it. Belvedere Media, San Francisco, 2025, 327 pp. ISBN: 979 8992 4108 15

Robert M. Sapolsky. Behave – The Biology of humans at our best and worst. Penguin Books, Londn, 2018, 800 pp. ISBN 978 0143 1109 10