Situatie van de Koerden na de ontbinding van de PKK

Als dit gebied ooit zou verenigd worden tot één onafhankelijke staat, zou het tot de grootste in het Midden-Oosten behoren. Toch is dat nooit werkelijkheid geworden.

Historische achterstelling en repressie

Na de Eerste Wereldoorlog viel het Ottomaanse Rijk uiteen, en het Westen, voornamelijk Groot-Brittannië en Frankrijk, deelde de regio op zonder een Koerdische staat te erkennen. Terwijl andere nationalistische bewegingen, Arabisch, Turks, Iraans, al sterk ontwikkeld waren, bleef Koerdisch nationalisme zwak, ook door de rurale, tribale aard van hun samenleving. Pas na jarenlange onderdrukking en geweld groeide het besef van een gezamenlijke Koerdische identiteit.

Interne verdeeldheid

Koerden zijn verdeeld langs tal van lijnen: dialecten, religie (de meerderheid is soennitisch, maar er zijn ook alevieten, sjiieten, jezidis en christenen), ideologie (van marxistisch tot conservatief). De strijd voor onafhankelijkheid was daarom verbrokkeld. Bewegingen ontstonden geïsoleerd binnen elk land, afhankelijk van de lokale context, en werden vaak tegen elkaar uitgespeeld door de regeringen van Turkije, Iran, Syrië en Irak.

De situatie in de vier landen

Turkije De helft van de Koerden woont in Turkije, waar de onderdrukking het hevigst was. Onder Atatürk werden Koerden gedwongen zich als ‘Berg-Turken’ te identificeren: hun taal, cultuur en religie werd verboden. Rebellies werden bloedig neergeslagen. In 1984 begon de PKK, een marxistische beweging, een gewapende strijd tegen Ankara. Tienduizenden kwamen om.

In de jaren 2000 leek het AKP-regime onder Erdoğan meer open voor verzoening, maar die toenadering verwaterde snel en sloeg om in repressie. Sinds 2015 is de situatie opnieuw verslechterd, met massa-arrestaties en onderdrukking van Koerdische politieke partijen. Recent zijn er nieuwe ontwikkelingen.

Irak De Koerden in Irak kenden na jaren van onderdrukking onder het regime van Saddam Hoessein een keerpunt na de Golfoorlog in 1991. Ze kregen een door het Westen beschermde autonome regio, die na de val van Saddam in 2003 uitgroeide tot de Koerdische Autonome Regio (KRG).

Economisch bloeide deze regio op dankzij oliehandel, vooral met Turkije. Maar corruptie, interne rivaliteit en het mislukte referendum van 2017 over onafhankelijkheid, zetten het verval in.

Iran Iran telt ongeveer 10 procent Koerden, voornamelijk soennieten. Ook hier werden en worden Koerden cultureel en politiek gemarginaliseerd. Verschillende Iraanse regimes gebruikten Koerdische groepen in het buitenland als pionnen, terwijl ze binnenlands de Koerden onderdrukken.

Syrië De Syrische Koerden waren lange tijd politiek inactief en zwaar gemarginaliseerd. Tijdens de Syrische burgeroorlog, van 2011 tot 2024, grepen ze de macht in Koerdische gebieden. De PYD - nauw verbonden met de PKK in Turkije - nam het bestuur over in ‘Rojava’, en voerde er een links-libertair model in met gendergelijkheid en lokale democratie.

Syrische Koerden waren lange tijd politiek inactief en zwaar gemarginaliseerd

Ze verwierven internationale erkenning door hun rol in de strijd tegen IS, met steun van de VS. Turkije zag hen echter als een PKK-uitloper en voerde herhaaldelijk militaire operaties uit in Noord-Syrië, met etnische zuiveringen tot gevolg.

Afbeelding

Öcalan ontbindt de PKK

Na bijna een halve eeuw van gewapend verzet en tienduizenden doden, kwam er op bevel van Abdullah Öcalan, de gevangen leider van de PKK, een ontbinding van de Koerdische guerrilla. Volgens Öcalan is de toekomst van de Koerdische strijd er een van politieke en maatschappelijke strijd via het parlement en de burgermaatschappij.

De oprichting van de PKK in 1978 was een rechtstreeks antwoord op de uitsluiting van Koerden uit de Turkse parlementaire democratie. Na de militaire staatsgreep van 1980, werd elke vorm van Koerdische culturele of politieke expressie verboden.

Hoewel de strijd van de PKK grote internationale solidaire steun kende, bleef het resultaat op het terrein beperkt. Koerdische politici blijven systematisch vervolgd, democratisch verkozen burgemeesters worden afgezet en de taal- en cultuurrechten die Koerden in de jaren 2000 en 2010 verwierven, zijn grotendeels teruggeschroefd.

De belangrijkste vertegenwoordiger van de Koerdische belangen in Turkije is nu de DEM-partij: Partij voor Democratie en Gelijkheid. Dat is de opvolger van de HDP en ze ontstond in 2023 uit een fusie met de Groene Linkse Partij, om een nakend verbod op de HDP te omzeilen.

Erdoğan onderhandelde via geheime kanalen met Öcalan

Hoewel DEM intussen de derde grootste partij in het parlement is, blijft ze gebukt onder zware repressie. Burgemeesters en lokale verkozenen worden vervangen door regeringscommissarissen, vaak zonder enige vorm van proces, onder het mom van “terrorismebestrijding”. De Turkse president Erdoğan stelde dat deze praktijk zou afnemen nu de PKK zich terugtrekt, maar daar zijn nog weinig concrete tekenen van.

Rol van de Syrische Oorlog

De toenadering tussen Turkije en de PKK hing nauw samen met de situatie in Syrië. Tussen 2012 en 2015 kwam er een open dialoog op gang in wat bekend werd als het “oplossingsproces”. Erdoğan onderhandelde via geheime kanalen met Öcalan. Dat leidde in 2013 tot een wapenstilstand en terugtrekking van PKK-strijders naar Noord-Irak.

Afbeelding

Toch draaide die zoektocht naar vrede vooral om strategische belangen, tijdens de Syrische oorlog die in 2012 uitbrak. De Syrische PYD en haar gewapende tak YPG kregen nauwere banden met Öcalan en de PKK. Dat zorgde voor onrust in Ankara, waar men de YPG als een bedreiging zag voor de Turkse binnenlandse veiligheid.

Tegelijk hoopte Erdoğan met het vredesproces zijn binnenlandse positie te versterken en internationale waardering te krijgen. Binnenlandse én geopolitieke motieven lagen aan de basis van het “oplossingsproces”.

Nationale dialoog

Tegen die achtergrond vond een opmerkelijke ontmoeting plaats tussen vertegenwoordigers van de DEM-partij en zowel de regerende AKP als de ultranationalistische MHP. Die laatsten stonden in het verleden bekend om hun felle anti-Koerdische retoriek, maar nu pleiten ze voor een zogenaamd “terrorismevrij Turkije”.

DEM kiest uitdrukkelijk voor een dubbele leiding, telkens met een man en vrouw

Volgens DEM-parlementslid Gulistan Kılıç Koçyiğit biedt het einde van het gewapend conflict een kans op politieke oplossingen. “Als er geen reden meer is voor geweld, dan opent dat een nieuwe fase waarin een oplossing via politieke weg mogelijk is.” Ze benadrukte dat DEM zich niet laat leiden door ruilhandel met de macht, maar handelt in het belang van alle volkeren in Turkije, met inbegrip van maar niet beperkt tot de Koerden.

Hoewel de partij vaak gezien wordt als een louter Koerdische beweging, ziet ze zichzelf als een bredere progressieve kracht in Turkije. Activisten voor vrouwenrechten, vakbonden, ecologisten, LGBTQ+-groepen en vertegenwoordigers van religieuze en etnische minderheden zoals Armeniërs, Alewieten, Arabieren en Circassiërs, zijn lid van DEM.

De partij kiest uitdrukkelijk voor een dubbele leiding, telkens met een man en vrouw, en streeft naar gendergelijkheid. Toch blijft de Koerdische kwestie het zwaartepunt van haar politiek. Die prominente focus op het Koerdische thema zorgt ervoor dat de partij het moeilijk heeft om bredere electorale steun te verwerven in het westen van Turkije, waar de seculiere en nationalistische stromingen dominant zijn.

Erdoğan blaast warm en koud

De arrestatie, begin 2025, van Ekrem İmamoğlu, de burgemeester van Istanbul en rijzende ster van de oppositiepartij CHP, zorgt tegelijkertijd voor nieuwe spanningen. Hij wordt beschuldigd van steun aan de PKK, dezelfde aantijging die al jarenlang gebruikt wordt tegen HDP en DEM-politici. Op 15 juli 2025 werd hij veroordeeld tot 20 maanden cel  voor het bedreigen en beledigen van een aanklager.

Ironisch genoeg was het precies het vroegere HDP dat in 2019 had beslist om zich geen kandidaat te stellen in Istanbul, om de overwinning van İmamoğlu mogelijk te maken.

Zijn arrestatie leidde tot massale betogingen waarin de linkse oppositiepartijen zoals de Arbeiderspartij van Turkije (TIP) sterk aanwezig waren. De DEM-partij bleef eerder op de achtergrond, wat tot kritiek leidde van seculiere commentatoren die haar beschuldigden van een deal met Erdoğan .

Afbeelding

In die periode onderhandelde de DEM-partij effectief met de regering over toegang tot Öcalan in de gevangenis en de start van een nieuw vredesproces. Dat voedde geruchten dat DEM politieke toegevingen zou doen in ruil voor gunsten van de regering, waaronder mogelijk een grondwetswijziging die Erdoğan een nieuwe ambtstermijn zou kunnen bezorgen.

Koçyiğit ontkent dat met klem: “We reduceren een historische kwestie niet tot de herverkiezing van één man. Dit gaat over het leven van tienduizenden mensen, over een halve eeuw strijd, over de toekomst van onze samenleving.”

Toekomst van DEM, Öcalan, de Koerden en Turkije?

De DEM-partij staat nu op een kruispunt. Moet ze uitgroeien tot een brede, multi-etnische progressieve kracht voor sociale rechtvaardigheid, of blijft ze vooral het vehikel van de Koerdische strijd? Binnen de partij bestaan hierover meningsverschillen.

Zo stapte journalist en parlementslid Ahmet Şık in 2020 op wegens gebrek aan interne democratie en sloot zich aan bij de linkse TIP. Ook anderen vrezen dat de partij te veel zal opschuiven richting het midden als ze afstand neemt van haar Koerdische wortels.

Öcalan wordt gezien als onmisbaar voor het slagen van het vredesproces

Ondertussen blijven de fundamentele democratische problemen in Turkije onopgelost. De Turkse grondwet blijft nationalistisch en exclusief, en het repressieve apparaat blijft functioneren zoals voorheen. Toch biedt de aankondiging van de PKK een kans op een echte politieke omwenteling.

Volgens Devris Cimen, voormalig Europees woordvoerder van de HDP, is dit het moment voor een grondige democratische heropbouw van Turkije. Alleen dan, zegt hij, kunnen alle huidige problemen — van rechtspraak tot buitenlandse politiek — structureel veranderen.

Afbeelding

De prioriteit voor DEM lijkt intussen duidelijk: de vrijlating van Abdullah Öcalan. Die wordt gezien als onmisbaar voor het slagen van het vredesproces. Maar dat blijkt een moeilijk verkoopbaar idee in Turkije, waar Öcalan in veel media nog altijd omschreven wordt als “kinderverkrachter” of “terrorist”.

Ook de vrijlating van Selahattin Demirtaş en Figen Yüksekdağ, de voormalige HDP-leiders, staat hoog op hun agenda. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft hun detentie al meermaals als politiek gemotiveerd veroordeeld, maar Turkije blijft hen vasthouden. Vooral Demirtaş wordt gezien als een politieke bedreiging voor Erdoğan, en zijn charisma lijkt hem letterlijk opgeborgen te houden.

De gesprekken tussen DEM, AKP en MHP gaan intussen verder. Voor het eerst lijkt er in het parlement een brede consensus te ontstaan over het opstarten van een structurele dialoog over de Koerdische kwestie. Zelfs de nationalistische MHP stemde recent in met de oprichting van een parlementaire commissie met volwaardige bevoegdheden om het proces te begeleiden.

Toch zijn er nog tal van heikele punten: de grondwet, de herverdeling van bevoegdheden, taalrechten, culturele autonomie, en het lot van duizenden politieke gevangenen. Maar als het aan Koçyiğit ligt, staat Turkije op de drempel van een nieuw tijdperk: “We praten nu over vrede. Over een democratische oplossing voor het Koerdische vraagstuk. Dat is waar wij ons vanaf vandaag volledig op richten.”

Bronnen:

- Phillips C., Battleground. Ten conflicts that Explain the New Middle East, Padstow 2024, hoofdstuk 8: Kurdistan: The Struggle in the Mountains. - What does the PKK’s disbanding mean for Turkey’s pro-Kurdish movement?