Eigen volk eerst of eigen planeet eerst

Het was tijdens de zoveelste debatavond waarin de democratie ter discussie stond dat auteur en juriste Roxane van Iperen (°1976) zich afvroeg: waar ben ik mee bezig. Zo begint haar nieuwste essay Eigen planeet eerst.

Wereldwijd staat de westerse opvatting van democratie onder druk door een systematische aanval op de pijlers waarop zij rust. Zij vraagt zich dan ook meer dan vertwijfeld af of onze democratische rechtsstaat is ingericht om zowel de klimaatcrisis als de kloof tussen arm en rijk te dichten.

Is de westerse samenleving nog wel in staat om in haar ‘voortrekkersrol’ een menswaardig leven voor iedereen te realiseren? Is zij in staat om te voorkomen dat wij allen, arm of rijk, het leven ten gronde leven? Want ook al ben je nog zo rijk, we redden het niet als we doorgaan op de ingeslagen weg waarin maar een wegwijzer staat: winstmaximalisatie door groei.

Marmottenrace

Om haar betoog te verduidelijken gebruikt zij de metafoor van de marmottenrace:

“De gemeenschap leeft met elkaar in een houten bak en ieders levensloop naar de eindpoortjes voltrekt zich in grote lijnen over paden die door de schotten zijn afgebakend. De stand van de schotten wordt bepaald door een lange erfenis van wat men een “optimaal” leven achtte: de muren gebouwd van stenen vol cultuur, religie en geschiedenis en wetgeving, gestuct met gewoonten, taal en lokale omgangsvormen die met (soms kleine en soms grote) actuele ingrepen een beetje worden verschoven.”

“Zo hebben mannen en vrouwen bij geboorte hetzelfde startpunt, maar wordt hun loop al meteen daarna in een andere richting gestuurd… Een man krijgt automatisch de paden voorgesteld waarin hij zich met name buitenshuis zal ontwikkelen, geld verdient voor het gezin en zich bezighoudt met het leiden en vormgeven van de gemeenschap.”

De auteur schrijft dat het onzin is te veronderstellen dat de eigen verantwoordelijkheid van individuen ertoe zal leiden dat de logica van ‘het systeem’ verandert. Niets is moeilijker dan je aan de systeemlogica van de westerse dominantie te onttrekken om op individuele kracht de transformatie te realiseren die nodig is om de winst- en groei-ideologie om te buigen in de richting van zowel medemenselijkheid als zorg voor moeder Aarde.

Ofschoon populistische politici willen doen geloven dat vroeger alles beter was en dat ‘eigen volk eerst’ de oplossing is voor het bootje waarin de hele mensheid stuurloos ronddobbert, hebben zij niet het patent op wereldwijd welzijn.

Erger nog, onder invloed van macho’s als Trump, leggen zij middels verkiezingen de wereldbevolking de wet op. Waartoe dat leidt, zien we aan de nipte overwinning waarmee Trump zijn One Big Beautifull Bill door het Huis van Afgevaardigden zag aangenomen.

Een nipte overwinning zoals we dat in steeds meer landen zien waarin partijpolitiek het wint van het afleggen van persoonlijke verantwoordelijkheid en van een moraliteit die het belang van allen dient.

Erebaan of verdienmodel?

Waar politieke afvaardiging een (onbezoldigde) erebaan zou moeten zijn, zien we steeds meer dat het de opstap is naar carrièreplanning en zelfverrijking. Eenmaal gekozen gaat het individuele mandaat over naar partijpolitiek belang.

In feite de opstap naar de verkiezing van autoritaire leiders en het afglijden naar een dictatuur van een nipte meerderheid. Zoals Merel van Vroonhoven het in een column in de Volkskrant uitlegde aan de leerlingen van haar schoolklas: een dictatuur is als een dictee.

Eén meneer zegt wat er opgeschreven moet worden en de anderen doen het op straffe van een onvoldoende. Gewoon daarom. Doen wat de meester zegt.

Voor het eerst zijn er meer autocratieën (91) dan democratieën (88) in de wereld. En daarin heeft het grote geld een verbond met politiek verantwoordelijken gesloten. Niet langer is de aarde een leengoed dat mensen voedt en in leven houdt, maar een verhandelbaar object dat enkelen toestaat naar believen te doen van wat zij ermee willen doen.

En zoals het in een Cubaans gezegde luidt: con hambre las letras no entran oftwel ‘waar honger heerst komt onderwijs en inzicht niet binnen’.

Is er een oplossing?

Hoe noodzakelijk een systeemverandering ook is, het zal er niet toe komen indien het kortetermijndenken prevaleert boven het langetermijndenken, schrijft Roxane van Iperen.

Het veranderen van inzicht vergt onderwijs dat gericht is op kritisch denken en op inzicht in wat noodzakelijk is voor een duurzaam behoud van de aarde en ons leefmilieu. Ook dat vergt een lange weg, zeker zolang ook het onderwijs gericht is op ‘renderen’.

In haar essay verwijst van Iperen naar Ernst-Wolfgang Böckenförde en o.a. zijn boek Die Entstehung des Staates als Vorgang der Säkularisation (1964). Daar is niet mis mee. Maar het zou haar gesierd hebben als ze ook eens gekeken had naar opvattingen over systeemverandering zoals die te vinden zijn in de Latijns-Amerikaanse bevrijdingsfilosofie en met name naar wat Enrique Dussel daarover schreef.

Ideeën die langzaam een weg vinden in de Mexicaanse politiek waarin de huidige presidente Claudia Sheinbaum Pardo in navolging van haar voorganger Andrés Manuel López Obrador, zich niet de les laat lezen door populisten als Trump.

Dat gezegd hebbend, is haar essay uitnodigende lectuur voor inzicht in een wereld die op het punt staat onherstelbaar te worden gehumaniseerd.

Roxane van Iperen. Eigen planeet eerst - Waarom onze democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van deze tijd. Thomas Rap, Amsterdam, 2025, pp. ISBN 978