Overheidssteun klinkt vaak als iets kleins, een subsidie hier, een korting daar. Maar nieuwe cijfers tonen een onthutsende realiteit: in 2022 vloeide maar liefst 51,9 miljard euro aan overheidsmiddelen naar private bedrijven met winstoogmerk in België. Het gaat daarbij onder andere om loonkostsubsidies, investeringsbijdragen, belastingverminderingen, en (para-)fiscale uitgaven.

We spreken hier over veel geld. Het is 9,2 procent van het bbp (de rijkdom die alle Belgen jaarlijks gezamenlijk produceren), en zelfs meer dan drie keer het bedrag dat Europa oplegt als begrotingsbesparing tegen 2029. Deze krasse cijfers komen uit het laatste rapport van de denktank Minerva.

Het bedrag is meer dan drie keer wat België tegen 2029 moet besparen van Europa

Vergeleken met wat we uitgeven aan gezondheidszorg (45 miljard) of onderwijs (35 miljard), springt dit bedrag er pijnlijk uit. In plaats van te investeren in de samenleving, stroomt het geld naar bedrijven — en vaak zonder duidelijke voorwaarden of democratische controle. Op de grafiek zie je dat die steun de laatste twintig jaar zowat verdrievoudigd is.

Grafiek: Minverva

Het is een gekend gegeven dat het vooral de grote spelers — multinationals en beursgenoteerde bedrijven — zijn die de grootste brokken van de taart krijgen. Ze hebben de middelen én de lobbykracht om op elk overheidsniveau hun belangen af te dwingen. KMO’s krijgen vaak de kruimels.

De politiek verdedigt deze steunmaatregelen zelden expliciet. Het gebeurt vaak onder de radar, via fiscale achterpoortjes en technocratische regelingen. Zo wordt structurele bevoordeling van het kapitaal ‘normaal beleid’.

Rol van de staat

De conclusie van het rapport is dat de stijgende overheidssteun aan de privésector in België geen uitzondering is, maar past binnen een bredere neoliberale trend waarin de staat zich heroriënteert als garant van bedrijfswinsten.

In België gebeurt dat voornamelijk via loonsubsidies en sociale lastenverlagingen, die in 2022 bijna 40 procent van alle overheidssteun vertegenwoordigden. Het officiële doel – werkgelegenheid creëren – wordt zelden gehaald: bedrijven gebruiken de steun eerder om winstmarges of dividenden te verhogen, zonder jobgarantie.

Voorbeelden zoals de sluiting van Audi Brussel, ondanks royale staatssteun, onderstrepen dat niet bedrijven, maar de vraag naar producten werk creëert.

Overheidssteun zonder voorwaarden is geen steun maar een cadeau

België volgt dus een internationale trend, maar toch zijn er verschillen met de buurlanden. In Duitsland en Frankrijk bijvoorbeeld is overheidssteun aan bedrijven verbonden aan duidelijke voorwaarden, zoals het behoud van jobs, ecologische investeringen, beperkingen op dividenden en bonussen, en uitsluiting van bedrijven die actief zijn in belastingparadijzen.

In beide landen geldt: steun moet maatschappelijke meerwaarde opleveren. Bij ons ontbreken zulke voorwaarden meestal of zijn ze niet afdwingbaar. Hier is geen verplichting tot tewerkstelling, geen klimaatcriteria, geen transparantie over de bestemming van het geld. In België gaat het dus om overheidssteun zonder voorwaarden. Maar dat is dus geen ‘steun’, dat is een cadeau.

De gangbare economische rechtvaardigingen voor deze steun – zoals concurrentievermogen, het vermijden van automatisering of prijsverlagingen – blijken in de praktijk weinig onderbouwd. Bedrijven verlagen hun prijzen zelden wanneer hun kosten dalen.

x

Wat wél gebeurt: de staat neemt het risico van privékapitaal op zich, zonder stevige voorwaarden. Zo verandert de overheid in een vangnet voor aandeelhouders, terwijl de kosten van deze garanties terechtkomen bij belastingbetalers en publieke diensten. De politiek staat in deze logica steeds meer in dienst van grote kapitaalgroepen.

Dat weerspiegelt de dominantie van economische elites over het beleid. Lobbygroepen schrijven mee aan wetten, zetten ministers onder druk en hebben directe toegang tot kabinetten en parlementen. De overheid is geen neutrale scheidsrechter meer, maar wordt een dienstverlener voor kapitaalgroepen.

“De staat is in feite ingesteld voor de verdediging van de rijken tegen de armen”

Adam Smith, de grondlegger van het liberalisme, waarschuwde al voor de neiging van de machthebbers om het economische en politieke systeem zodanig naar hun hand te zetten dat het ten koste gaat van de rest van de bevolking:

“Voor zover de burgerlijke regering is ingesteld ter bescherming van de eigendom is de staat in feite ingesteld voor de verdediging van de rijken tegen de armen, van degenen die enig eigendom bezitten tegen degenen die in het geheel geen eigendom hebben.”

Adam Smith (Foto: Marc Vandepitte)

De jaarlijkse 52 miljard aan overheidssteun aan bedrijven toont glashelder hoe diep het Belgische beleid ingebed zit in de logica van het grootkapitaal. Terwijl gezinnen worstelen met stijgende kosten en publieke diensten onder druk staan, blijven aandeelhouders en multinationals rekenen op een loyale overheid die financiële risico’s voor hen opvangt.

Die steun gebeurt vaak geruisloos, zonder controle, zonder voorwaarden, zonder publieke discussie.

Deze praktijk is geen economische noodzaak, maar een politieke keuze. In andere landen wordt steun wél gekoppeld aan sociale en ecologische voorwaarden. België blijft daarin opvallend achter. De overheid stelt zich steeds meer op als garant van private winsten, terwijl ze haar kerntaken tegenover burgers uitholt.

Het is hoog tijd voor een democratische omslag: publieke middelen horen ten dienste te staan van het algemeen belang in plaats van een selecte groep aandeelhouders. Alleen door steun te koppelen aan sociale rechtvaardigheid, duurzaamheid en democratische controle, kunnen we de samenleving weer in handen van haar burgers leggen.

Lees het volledig rapport van Minerva hier.